ROYAL CONCERTGEBOUW ORCHESTRA MARKUS STENZ ...

often no easy job, even for the most undeviating believer, to persist along the ...... ewigen, spirituellen Glanz nicht verloren hat. Man kann Glanerts Musik mit ...
995KB Größe 23 Downloads 513 Ansichten
ROYAL CONCERTGEBOUW ORCHESTRA GLANERT > REQUIEM FOR HIERONYMUS BOSCH MARKUS STENZ, conductor

photo Renske Vrolijk

Aga Mikolaj, Ursula Hesse von den Steinen and Detlev Glanert after the performance.

photo Renske Vrolijk

Detlev Glanert Requiem for Hieronymus Bosch

(version 2016)

after the Requiem Mass and medieval poetry for solo voices, choruses and orchestra Recorded Live at Concertgebouw Amsterdam on 5 November 2016 NTR ZaterdagMatinee | World premiere recording Commissioned by Jheronimus Bosch 500 and the Royal Concertgebouw Orchestra, with financial support from the Ernst von Siemens Foundation and the Eduard van Beinum Foundation.

Detlev Glanert

www.rcoamsterdam.com



Detlev Glanert



Requiem for Hieronymus Bosch (version 2016)



1

De Demonibus

6 : 1 5



2

Requiem Æternam

6 : 0 0



3

Gula

3 : 3 0



4

Absolve Domine

3 : 2 9

Edward Caswell, chorus master



5

Ira

2 : 4 1



6

Dies Iræ

7 : 35

soloists



7

Invidia

2 : 4 0

David Wilson-Johnson, voice



8

Juste judex

5 : 2 0

Aga Mikolaj, soprano



9

Organ solo

3 : 1 4

Ursula Hesse von den Steinen, mezzo-soprano



10

Acedia

4 : 2 3



1 1

Domine, Jesu Christe

3 : 3 4



12

Superbia

3 : 3 9



13

Sanctus

3 : 1 4



14

Luxuria

2 : 1 3



15

Agnus Dei

7 : 5 4



16

Avaritia

1 : 5 7



17

Libera Me & Peccatum

6 : 2 4



18

In Paradisum

8 : 5 8



total playing time

Royal Concertgebouw Orchestra Markus Stenz, conductor choir

Netherlands Radio Choir

Gerhard Siegel, tenor Christof Fischesser, bass Leo van Doeselaar, organ

www.rcoamsterdam.com

8 3 : 0 9

Heavenly judgement for the sinner Hieronymous B.

EN

world of Bosch.

The commission to compose

is in all things the perfect contemporary opera

the Requiem for Hieronymus Bosch was the very

composer. He knows what can and what cannot

Lux aeterna, eternal light. Or is it Dies Irae, day of

he is unsurpassed in the expression of the inner

thing Glanert was looking for. Here at last was

be had in the world. In his dramatic works, evil

rage? Confronted with hard, chilly reality, it is

drama and hidden cravings of humankind.

the opportunity to bestow a mass for the dead

always lurks just around the corner. Human

often no easy job, even for the most undeviating believer, to persist along the shining path to

Bosch as inspiration

upon the enigmatic Bosch. But do not expect the

emotions are brought to a head, and from their

composer to come up with a sweet-sounding

seething storm Glanert creates operatic gems:

heavenly paradise. Worldly vexations and day-

The paintings of Bosch have offered boundless

homage, for Bosch is to be subjected to nothing

his famous opera Caligula (2006), for example, is

to-day pangs sometimes go to reduce the

inspiration to Glanert. He saw them again in all

less than heavenly judgement. ‘My Requiem takes

a character study in darkness of the mad Roman

great, redeeming light at the end of the tunnel

their glory at the recent major retrospective in

place several seconds after Bosch’s decease. His

emperor. The composer’s imagination is sparked

to a mere flicker. Light and darkness, heaven

’s-Hertogenbosch. The four panels of the Visions

soul is condemned to go on its way to purgatory.

off by the unfathomable twists and grimy

and hell each function as interconnecting

of the Hereafter made a profound impression:

Prior to the great judgement, a hearing is held.

caverns of the human subconscious. ‘Indeed,

vessels. Darkness cannot exist without light. In

‘What a dark, unforeseen and above all grandiose

The key question,’ Glanert tells with mischievous

in the end our dark side is more interesting

turn, light shines with greater clarity and glory

vision speaks from these paintings. Like a distant

pleasure, is ‘whether our Bosch will go to para-

than the good that resides in us. Libraries have

when combatting the obscure, dark side of life.

yet kindred spirit of the English artist Turner.

dise or be destined for hell’. A dramatic setting

been filled with writings on the dark aspect of

Looking at just one of Bosch’s paintings is like

of this caliber is hardly wasted on the composer.

humankind. We usually embrace that which is

tive, the means to play these two forces off

seeing hundreds of pictures in a museum – such

We hear the archangel Michael scouring all seven

good as the normal part of our life, but some-

against each other, and Hieronymus Bosch un-

an inexhaustible imagination,’ thus Glanert as he

deadly sins in search of the slightest blot on

thing continues to gnaw at us. In secret we

Art and humour are the weapons of perspec-

derstood that as no other artist. The most cele-

sings the praises of his idol. ‘In his work you see

Bosch’s escutcheon. ‘Will our poor Bosch obtain

want to explore that other, hidden side. It is like

brated master ever brought forth by ’s-Hertogen-

the way of life and philosophy of his own time

the right to sit next to Lazarus in paradise? Be

the first small bite from the apple of the Earthly

bosch now has his own requiem, full of light and

so well reflected. In the Middle Ages humankind

not afraid, the archangel will find nothing sinful

Paradise. Adam and Eve want to keep away from

darkness. A Requiem for Hieronymus Bosch, written

was of little value. Feelings of angst, and the

– redemption is nigh,’ Glanert says with a smile.

it, but the temptation is too big, and sweet sin is born. That’s how human kind is made.’ In his

by the German composer and ‘lord of the opera’

harshness of life, drove everyone into the path of

Detlev Glanert (1960). A most perceptive com-

faith. To lead a good life was to enter paradise.’

poser and an unadulterated expert in the art of

Light and darkness, good and evil were never

Thus the battle between good and evil, cast in

(2005), and the Third Symphony (1996) with its

living, in his countless operas and other music

spotlighted so contrastingly as in the medieval

a drama with a sharp touch of irony. Glanert

references to the bloody king Macbeth, Glanert

Sweet sin

orchestral works too, such as Theatrum Bestiarium

so shocked that I went back sixteen times. It is

does not shrink from the gruesome, beastly

its painful and hilarious consequences. ‘Everyone

sound worlds and the great musical tradition.

character of mankind.

in the village suddenly has a little devil inside,

As a composer one must search for communi-

a masterpiece, and I still hold it in my heart.’

about opera Joseph Süß (1999) Glanert puts his

even the real devil is scared stiff – the people

cation with one’s listeners. I am a realist and

As a composer Glanert draws his lessons from

finger in unmistakable terms on several black

are worse than he,’ Glanert winks. The cunning

not a typical revolutionary. So I believe it is a

the past. The clarity of his language continues

pages from German history. The work tells of

game between good and evil, paradise and the

great mistake to deny the musical past, wheth-

to grow, without too many lush harmonies or

the eighteenth-century Jewish banker Joseph

fall, all this is a real field day to Glanert. Hence

er it is Johannes Brahms, Richard Strauss or

an excess of piercing, dissonant chords. In his

Süß Oppenheimer, a personal adviser to Duke

it is hardly surprising that he crossed paths with

Alban Berg. As a composer one must deal and

operas and concert works he aims above all to

Karl Alexander von Württemberg in Stuttgart.

Hieronymus Bosch. ‘But this Bosch Requiem is

not break with that great tradition.’

touch the very heart of his audience. ‘I listen

Among the Protestant population Joseph Süß

not an opera, there is little theatrical action.

Glanert’s musical heroes are Gustav Mahler

(1698-1738) is not loved, and after the decease

Look at it more as an oratorio,’ the composer

and Maurice Ravel – refined orchestrators and

of the duke waves of hatred surge up, and Süß

emphasises, ‘as an inward spectacle, like the

composers with the talent to carve out their

is sentenced to death. Two hundred years later

St Matthew Passion.’

In his much talked-

such manifestations of anti-Semitism were to be grist to the mill of the evil Nazi regime. In

Realist

Among

craquelured salvation in sound. Mahler touches

with my eyes and look with my ears,’ he sums up.

Carmina Burana The Requiem for Hieronymus Bosch presented a new

a particularly sensitive string. ‘His music and his

challenge to Glanert and indeed to the orchestra.

personal identity became entirely interwoven.

It is a eighty-minute oratorio, for which he has thought out a sophisticated structure. The eight-

the ridiculous propaganda film Jud Süß (1940),

Music has always been second nature to Glanert.

He had a burning need to sweep the listener

Oppenheimer’s execution is falsely presented and

From his childhood days in Hamburg he learnt to

along in his vision of the future. Listen to the

een-movement work combines the classical Latin

exploited to stir up anti-Semitism once again.

play the trumpet, horn, piano and double bass.

Sixth Symphony from the beginning of the last

requiem texts with passages from the medieval manuscript collection Carmina Burana. ‘I felt at

Glanert’s opera Joseph Süß rightly searches for

In his twenties he took composition lessons with

century – you can already hear the terrible future

new answers, however distressing they may

Diether de la Motte, Günter Friedrichs and Frank

of the western world.’ The hyper-expressionistic

any rate the need to set the entire requiem text.

be.

Michael Beyer. But the most important influence

opera Die Soldaten by Bernd Alois Zimmermann

To this classical component I have added the ‘unofficial’ ‘In Paradisum’, for my Hieronymus

Glanert’s quest for light and darkness

sometimes has a lighter touch. The devil himself

on his musical thought was the composer and

likewise left an indelible impression on Glanert.

makes his appearance in the comic opera Scherz,

kindred spirit Hans Werner Henze. From 1985-89

‘My father already took me to the opera at the

does indeed attain paradise,’ Glanert confidently

Satire, Ironie und tiefere Bedeutung (2000), after a

Henze pried open the doors in Glanert’s com-

age of seven. As a teenager I almost lived in the

states. Each part of the requiem text is accom-

play by Christian Grabbe dating from 1827. Evil

positional subconscious. ‘He was able to bring

Hamburg state opera, so often did I go to watch.

panied by and alternated with a text from the

pays a visit to a petty bourgeois village, with all

across logical connections between modern

I saw Die Soldaten as a twelve-year-old, and I was

Carmina Burana on evil and the seven deadly

sins. ‘I have of course skipped the parts used by

sacred music, that’s not my thing.’ Glanert would

even has his own sinful field of activity,’ Glanert

Carl Orff,’ he mentions.

hardly be a full-blooded opera composer if he

remarks dryly. ‘Each evocation begins with a

came to realise while writing the Requiem. I

the inner dramatic effect of text and music, the

did not really let go when it comes to the deadly

theme based on notes gleaned from the name

believe in God, but not in the church and the

composer has an ideal, spatial arrangement

sins. The soloists all have a juicy sin of their own,

Hieronymus Bosch. HiERonymuS BosCH, in other

organisation behind it – I experience my faith

of the performers in mind. To one side of the

but he has something else up his sleeve. ‘Both

words HERS BCH,’ as the composer jots down,

more in private surroundings. Nonetheless I

In order to heighten

never been a churchgoer. But I do believe, as I

concert area the small or ‘distant’ choir (Fernchor)

the two female soloists and the two male ones

which in German notation produces H (B), E (E),

have gained a deep respect for ancient religious

is placed next to the organ. On the other side,

perform a duet. Duets about the sins of the flesh.

R (re = D, as in do re mi), S (E flat), B (B flat), C

customs.’ Working on the Requiem has made an

on the main stage, are the symphony orchestra,

I could not resist the idea,’ Glanert smiles, full

(C) and again H (B). ‘The theme is first heard in

enormous impression on the composer. ‘Yes, this

main choir and soloists. ‘The smaller choir and

of expectation. The soprano and the alto/mezzo

the tubular bells, and it returns throughout the

Requiem did not let go of me. If all is well, you will hear that in the music.’

organ perform ‘early’ music which could stem

occupy themselves with sloth, and the bass and

work.’

from the period around 1500 – ‘medieval’ music,

tenor are naturally consumed by lust. At the

grace awaits the battle-weary Bosch. A heavenly



Mark van de Voort

but of course in my own style. The main choir

end all four sing of the first insurmountable sin,

melody on the violin accompanies his final steps



translation Stephen Taylor

and orchestra concern themselves more with

avarice. ‘We’re all guilty of it, even children. It’s

to the hereafter. ‘To this end I chose the tender

musical influences of our own time. Humour

our way of surviving,’ Glanert says with a sense

tune of one of the most popular songs of Bosch’s

also plays a role here, particularly where the sev-

of realism.

en deadly sins are depicted – with small dramatic effects in the instrumentation which I will not

Divine grace

Having finally reached paradise, divine

time.’ The cheerful melancholy of Heinrich Isaac’s settings of Innsbruck, ich muss dich lassen (probably dating from around 1495) is indeed a poignant

give away yet.’ As the work progresses, the sound During this judicial requiem, poor Hieronymus

choice. A conciliatory melody which has lost

of the small and main choirs merges increasingly. Bosch is smitten from all sides. At the beginning

none of its perpetual, spiritual lustre. Glanert’s

‘A spatial effect with which I refer to the early

of each sinful movement he is called upon by

Requiem for Hieronymus Bosch may without doubt

echo compositions of the Venetian school.’ The

a speaker (the archangel Michael) at the top of

be described as religious music. ‘It is the first

composer allows himself more freedom in the

his voice: ‘Hieronymus! Hieronymus Bosch!’ This

time I’ve written a religious work. Real church

choice of tempos. ‘I wish to have more dynam-

fervent bidding is each time followed by the

music. I’m quite a lot older now, and this was

Sources for this article include an interview with Detlev Glanert

ics and a fresh impact, such as a fast Sanctus.

name of the demon appropriate to the deadly

the right moment to make a start.’ In Germany

(Amsterdam, 29 April 2016), texts and concepts by the composer,

To simply go for slow tempos just because it’s

sin in question. ‘I came to realise that each devil

he grew up in the Lutheran tradition. ‘But I have

and information from his publisher Boosey & Hawkes.

Markus Stenz

Aga Mikolaj

soon followed from the Dutch National Opera,

Christof Fischesser

Having trained at the Hochschule für Musik

The Polish soprano Aga Mikolaj studied with

La Monnaie in Brussels and the Théâtre du

Christof Fischesser grew up in a musical family

in Cologne with Volker Wangenheim and in

Elisabeth Schwarzkopf and was a soloist with

Capitole de Toulouse. Ursula Hesse von den

and studied at the conservatory of Frankfurt

Tanglewood with Leonard Bernstein and Seiji

the Bayerische Staatsoper in Munich until

Steinen became known for her roles as Marie in

am Main. He began his opera career with the

Ozawa, the German conductor Markus Stenz

2007. Besides many leading roles in operas by

Alban Berg’s Wozzeck and Fricka in Wagner’s Das

Badisches Staatstheater Karlsruhe and until 2015

soon made his mark in special projects and many Mozart, she has appeared in works by Wagner

Rheingold, and for roles in modern operas includ-

was a member of the Zurich Opera ensemble.

(opera) premieres. For some years he was chief

and Richard Strauss at the Paris Opera, the

ing Die Tragödie des Teufels by Peter Eötvös. Her

Christof Fischesser has appeared as Figaro in

conductor of respectively the Montepulciano

Deutsche Oper Berlin, the Glyndebourne Festival,

repertoire ranges from Johann Sebastian Bach to

Mozart’s Le nozze di Figaro and as Heinrich der

Jörg Widmann. ursulahessevondensteinen.de

Vogler in Wagner’s Lohengrin in the great opera

Festival, London Sinfonietta, the Melbourne

Los Angeles Philharmonic, Wagner’s Der Ring

Symphony Orchestra, the Gürzenich-Orchester

des Nibelungen under Daniel Barenboim in a

and Oper Köln. Stenz is chief conductor of the

coproduction by the Staatsoper Berlin and

Netherlands Radio Philharmonic and principal

La Scala Milan, and made a successful debut

Gerhard Siegel commenced his musical career

German bass is a frequent guest on the interna-

guest conductor of the Baltimore Symphony

at the BBC Proms in 2013. Her awards include

as an instrumentalist and composer. After stud-

tional concert stage and at festivals including Salzburg and Aix-en-Provence. www.fischesser.de

Gerhard Siegel

Orchestra. Besides his regular commitments,

the audience prize and G.F. Handel Award at

ying voice at the conservatory of Augsburg he

Stenz is in great demand as a guest conductor

the 41st International Vocal Competition in

joined the opera company of Theater Trier. His

worldwide. He has also built up a wide-ranging

’s-Hertogenbosch in 1996. www.agamikolaj.com

subsequent engagement at the Staatstheater

and award-winning discography. He is considered a prominent champion of the music of

Ursula Hesse von den Steinen

houses of London, Vienna, Paris, Lyon, Berlin, Munich, Dresden, Houston and Chicago. The

David Wilson-Johnson

Nürnberg gave him the opportunity to sing

David Wilson-Johnson was born in Northampton,

heroic tenor roles. Since 2006 the German tenor

England. He studied modern languages at Cambridge and voice at the Royal Academy

Hans Werner Henze, a number of whose operas

Ursula Hesse von den Steinen, born in Cologne,

appears as a guest soloist on the stages of

he premiered. Last but not least are his much-

studied at the Hochschule der Künste in Berlin

European and American opera houses, where one

of Music in London. He made his opera debut

acclaimed performances of Mahler and Wagner.

and followed masterclasses with Brigitte

of his favourite roles is that of Mime in Wagner’s

in Henze’s We Come to the River with the Royal

www.markusstenz.com

Fassbaender, Christa Ludwig and Aribert

Das Rheingold and Siegfried. www.gerhardsiegel.com

Reimann. As a member of the soloists’ ensem-

Opera in 1976, the stage on which he was to sing frequently for twenty-one years in all sorts of

ble at the Semperoper Dresden she built up her

operas, including Britten’s Billy Budd, Stravinsky’s

repertoire as a mezzo-soprano, and invitations

Le rossignol, Musorgsky’s Boris Godunov, Puccini’s

Leo van Doeselaar

Royal Concertgebouw Orchestra

the 2015–16 season. Michael Gläser was appoint-

An organist, pianist and fortepianist, Leo van

The Royal Concertgebouw Orchestra is lauded

ed principal guest conductor in September 2010.

Doeselaar studied piano and organ with Gerard

by the most authoritative international critics

www.grootomroepkoor.nl

Akkerhuis in The Hague, going on to study organ

as one of the world’s greatest orchestras. Known

with Albert de Klerk and piano with Jan Wijn

for its unique sound and stylistic flexibility, it

at the Sweelinck Conservatory in Amsterdam,

has worked with all the leading composers and

Turandot and Mozart’s Die Zauberflöte and Così fan

Klaas Stok was named choir director starting in

tutte. In 2006 he decided to end his opera career and focus exclusively on concert repertoire. www.davidwilsonjohnson.com

Netherlands Radio Choir

Edward Caswell

Made up of sixty vocalists, the Netherlands

The Scottish choral conductor Edward Caswell

where he was awarded the Prix d’excellence for

conductors. Indeed, such composers as Gustav

Radio Choir is the largest professional choir in

has been a frequent guest with the Groot

organ. He is also the recipient of the Toonkunst

Mahler, Richard Strauss and Igor Stravinsky

the country. Since it was founded in 1945, the

Omroepkoor since 2008, both as conductor and

Jubileum Prize and the Concertgebouw’s Zilveren

conducted the orchestra on more than one

choir has built up a broad repertoire, commis-

as chorus master for concerts and CD recordings

Vriendenkrans award. Van Doeselaar then

occasion. Only seven chief conductors have

sioned works from Dutch composers including

with Kenneth Montgomery, Riccardo Chailly,

specialised in historical performance and in the

led the orchestra since it was founded in 1888:

Wagemans and Visman, and given premieres

Bernard Haitink and Daniele Gatti. Hence in

French organ repertoire with André Isoir, and

Willem Kes, Willem Mengelberg, Eduard van

of works by such international composers as

2013 he prepared the Dutch premieres of The

studied fortepiano with Malcolm Bilson and

Beinum, Bernard Haitink, Riccardo Chailly,

MacMillan, Henze and Adams. The choir also

Gospel according to the other Mary by John Adams

Jos van Immerseel. Van Doeselaar is organist

Mariss Jansons and – since the 2016–17 season

programmes ‘classic’ twentieth-century com-

and Caligula by Detlev Glanert, both of which

with the Baroque Orchestra of the Netherlands

– Daniele Gatti. The Royal Concertgebouw Orchestra Academy provides instruction in

positions, opera, and works from the Romantic

were conducted by Markus Stenz in the NTR

Bach Society, and, in that capacity, collaborates

repertoire. It is closely connected with the Dutch

ZaterdagMatinee. He appears regularly as choral

with many leading early music specialists. As a

orchestral playing to young, talented musicians.

public broadcasting corporation (Nederlandse

conductor of Collegium Vocale Gent and was

pianist, he performs as both a chamber player

The Royal Concertgebouw Orchestra undertook

Publieke Omroep), and can be heard in a num-

involved in its Janácˇek CD, which recently won

and accompanist. He and Wyneke Jordans have

an extensive world tour in 2013 on the occasion

ber of NPO series. In addition to its work with

the Preis der Deutschen Schallplattenkritik. In

formed a piano duo for over thirty years.

of its 125th anniversary. Her Royal Highness

the Netherlands Radio Philharmonic Orchestra,

2013 Edward Caswell founded the Cromarty Youth

www.leovandoeselaar.com

Queen Máxima is the orchestra’s patron.

the Netherlands Radio Choir is regularly invit-

Opera in Scotland. www.edwardcaswell.co.uk

ed to perform with the Royal Concertgebouw Orchestra, the Rotterdam Philharmonic Orchestra and the Berlin Philharmonic Orchestra.

 www.rcoamsterdam.com

Jugement céleste pour Jheronimus B, pécheur.

FR

moyen-âge, l’être humain n’avait pas beaucoup

Lazare au paradis ? Sois sans crainte, l’archange

de valeur. Les sentiments d’angoisse et une vie

ne trouvera aucun péché. Et pour finir, on attend enfin la rédemption », sourit Glanert.

Quelle en sera l’issue : Lux aeterna - lumière

allemand et empereur de l’opéra. C’est un com-

impitoyable poussaient chacun à trouver refuge

éternelle - ou Dies irae - jour de fureur ? Confronté

positeur acerbe, un maître authentique dans

dans la foi. On pensait que si l’on menait bien sa

à la dure et inaccessible réalité, c’est un sacré

le domaine de l’art de vivre qui comme nulle

vie, on irait au paradis. » Lumière et obscurité,

travail même pour le croyant le plus droit de

autre sait chanter le drame intérieur et les désirs

bien et mal, n’ont jamais été mis en lumière de

persévérer sur le chemin édifiant qui mène au

cachés de l’humanité dans ses innombrables

façon aussi contrastée que dans le moyen-âge de

un drame avec un filet d’ironie : Glanert est en

paradis céleste. Les tracas terrestres et douleurs

opéras et compositions.

Bosch.

tout un parfait compositeur d’opéras contempo-

quotidiennes réduisent parfois la grande lumière libératrice en fin du tunnel à une petite veilleuse

Bosch, source d’inspiration

La commande d’un requiem en hom-

mage à Bosch a été vécue par Glanert comme un

Doux péché Un combat entre le bien et le mal, coulé dans

rains. Il connaît les enjeux de ce monde. Le mal

appel : enfin une occasion d’offrir à l’énigmatique

est toujours à l’affût dans ses œuvres de théâtre

blafarde et vacillante. Lumière et obscurité, ciel

Les peintures de Bosch ont énormément inspiré

Bosch une messe des morts. N’attendez pas de

musical. Les émotions humaines sont pous-

et enfer, fonctionnent chacun comme deux vases

Glanert. Durant la grande exposition générale

Glanert une vénération doucereuse. Dans son re-

sées à outrance. Glanert sait en effet comment

communicants. La lumière ne peut exister sans

à Bois-le-Duc (printemps 2016), il les a revues

quiem, Bosch est soumis à un véritable jugement extraire de flux d’émotions tourbillonnantes

l’obscurité. À son tour, la lumière rayonne de fa-

dans toute leur splendeur. Les quatre panneaux

céleste. « Dans ma messe des morts, l’action a

des perles pour l’opéra. Son opéra sur Caligula

çon plus claire et plus glorieuse quand est mené

Visioenen van het hiernamaals [Visions de l’au-de-

lieu quelques secondes après le décès de Bosch.

(2006), empereur romain dément, est renommé.

un combat avec les aspects obscurs et sombres

là] l’impressionnent fortement. Glanert loue

Son âme est condamnée à se mettre en route

C’est une étude de caractère dans l’obscurité. Les

de la vie. L’art et l’humour sont des armes

Bosch, son idole, en ces mots : « Quelle obscurité,

pour le purgatoire. Avant le grand procès, il est

circonvolutions impénétrables et les cavernes

permettant de relativiser les situations et de

quelle vision inattendue et surtout imposante

encore auditionné. Grande question : Bosch

crasseuses de l’inconscient humain stimulent

monter ces forces l’une contre l’autre. Jheronimus

se dégage de ces peintures. Comme un lointain

ira-t-il au paradis ou l’enfer l’attend-il ? » rap-

l’imagination de Glanert. « Oui, notre face

Bosch a compris cela mieux que quiconque. Le

parent du peintre anglais Turner. Regarder une

porte Glanert avec un plaisir malicieux. Un cadre

sombre est tout simplement plus intéressante

célèbre peintre de Bois-le-Duc, membre de la

seule peinture de Bosch, c’est comme se pro-

aussi dramatique lui convient très bien. Dans le

que le bien qui demeure en nous. Il existe des

confrérie de Notre-Dame, possède à présent sa

mener dans un musée et voir des centaines de

requiem de Glanert, l’archange Michaël, à la re-

bibliothèques remplies d’ouvrages sur la face

propre messe des morts, pleine de lumière et

peintures. Quelle fantaisie inépuisable. (…) Son

cherche d’une petite tache sur le blason de Bosch, sombre de l’être humain. Généralement, on

d’obscurité. Le Requiem pour Jheronimus Bosch a été

œuvre reflète aussi tellement bien la philoso-

passe en revue les sept péchés capitaux. « Notre

accueille le bien comme la partie normale de

composé par Detlev Glanert (1960), compositeur

phie et la manière de vivre de son époque. Au

pauvre Bosch pourra-t-il s’assoir aux côtés de

notre vie. Mais entre-temps, on est tenaillé par

Réaliste

quelque chose. On veut quand même en tapinois

manière inexacte et est utilisée une fois de plus

découvrir cette autre face cachée. C’est comme la

pour fortement stimuler la haine envers les Juifs.

La musique a toujours été une seconde nature

culier touche chez lui une corde sensible. « La

première petite bouchée de la pomme du paradis

Avec son opéra Joseph Süß, Glanert a cherché à

pour Glanert. Le compositeur qui a grandi à

musique de Mahler et son identité personnelle

terrestre. Adam et Ève veulent l’éviter mais la

juste titre de nouvelles réponses, aussi navrantes

Hambourg, apprend enfant à jouer de la trom-

se sont entièrement imbriqués. Il avait un besoin

tentation est trop grande. Le doux péché est né.

qu’elles puissent être.

pette, du cor, du piano et de la contrebasse. En

brûlant d’entraîner l’auditeur dans sa vision

L’être humain est ainsi fait. » Dans ses œuvres

mière et d’obscurité de Glanert est d’un ton plus

composition, il est ensuite l’élève de Diether de la

de l’avenir. Écoutons sa Sixième symphonie du

orchestrales telles que Theatrum Bestiarium (2005)

léger. Le diable apparaît même sur scène dans

Motte, Günter Friedrichs et Frank Michael Beyer.

début du siècle passé. On peut déjà y entendre

et sa Troisième symphonie (1996) inspirée par

son opéra-comique Scherz, Satire, Ironie und tiefere

Mais celui qui l’influence le plus est sans aucun

le terrible futur du monde occidental. » L’opéra

Parfois la quête de lu-

le bonheur craquelé de l’âme. Mahler en parti-

l’histoire du roi sanguinaire Macbeth, Glanert ne

Bedeutung (2000), composé d’après une pièce de

doute Hans Werner Henze, compositeur dont il

hyperexpressionniste Die Soldaten de Bernd Alois

craint pas le caractère cruel et bestial de l’être

théâtre de Christian Grabbe de 1827. Le mal s’in-

se sent particulièrement proche. De 1985 à 1989,

Zimmermann impressionne Glanert de manière

humain.

vite dans un village petit bourgeois, avec toutes

Henze ouvre des portes dans l’inconscient musical inoubliable. « Mon père m’emmenait à l’âge de

Avec son opéra retentissant Joseph

Süß (1999), Glanert met son index de manière très les conséquences douloureuses et hilarantes que

de Glanert. « Il savait établir des liens pour moi

sept ans à l’opéra. Adolescent, je vivais presque à

explicite sur quelques pages noires de l’histoire

cela peut avoir. « Tout le monde dans le village a

logiques entre les mondes sonores modernes et la

l’Opéra d’État de Hambourg tant j’y allais souvent.

allemande. L’opéra met en scène Joseph Süß

soudain un diablotin en soi. Le vrai diable en est

grande tradition musicale. En tant que composi-

À douze ans, j’ai vu Die Soldaten. J’ai été si choqué

Oppenheimer, un banquier juif du dix-huitième

même effrayé. Les êtres humains sont plus mau-

teur, on doit être à la recherche d’une communi-

que je suis ensuite retourné le voir encore seize

cation avec le public. Je suis un réaliste et non un

fois. C’est un chef d’œuvre que je porte encore

siècle, également conseiller du duc Karl Alexander vais que lui, » précise Glanert avec un clin d’œil. von Württemberg à Stuttgart. Au sein de la

Le jeu rusé entre bien et mal, paradis et chute

révolutionnaire caractéristique. Le déni du passé

dans mon cœur. »

population protestante, Joseph Süß (1698-1738)

dans le péché, est nourriture facile pour Glanert.

musical est à mon sens une grande erreur, qu’il

tire ses leçons du passé. Il utilise de plus en plus

Comme compositeur, Glanert

s’agisse de Johannes Brahms, de Richard Strauss

un langage sonore clair, sans trop d’harmonies

est confronté à des vagues de haine. Joseph Süß

l’œuvre de Jheronimus Bosch. « Mais ce requiem

ou d’Alban Berg. Avec cette grande tradition, le

saturées ou de surabondance d’accords poignants

est condamné à mort. Deux cent ans plus tard,

de Bosch n’est pas un opéra. Il contient peu

compositeur doit traiter ; il ne doit pas rompre. »

ce sont des expressions d’antisémitisme de ce

d’action théâtrale. Il faut plus le voir comme un

est impopulaire. Après le décès du duc, ce dernier Il n’est pas étonnant que son chemin ait croisé

Les héros de Glanert dans le domaine de la

et dissonants. Avec ses opéras et ses œuvres concertantes, il veut avant tout toucher profon-

type qui nourrissent le régime malveillant nazi.

oratorio. Le spectacle est intérieur, comme dans

musique sont des compositeurs tels que Gustav

dément un public. « J’écoute avec mes yeux et je

Dans Jud Süß (1940), film ridicule de propagande,

la Passion selon Saint-Mathieu, » souligne Glanert.

Mahler et Maurice Ravel, deux compositeurs et

regarde avec mes oreilles », résume-t-il lui-même

orchestrateurs raffinés qui ont su ciseler en sons

avec concision.

l’exécution d’Oppenheimer est présentée de

Carmina Burana

grand chœur et les solistes. « Le petit chœur et

« Les deux solistes femmes comme les deux

d’ailleurs avec un thème que j’ai basé sur le

Avec le Requiem pour Jheronimus Bosch, un nou-

l’orgue font entendre de la musique ancienne des

solistes hommes exécutent un duo. Des duos sur

nom Jheronimus Bosch. » Glanert écrit sur un

veau défi attendit Glanert et l’orchestre. C’est un

années 1500, de la musique du moyen-âge mais

les péchés de la chair. Je n’ai pas pu résister à

papier de brouillon : « HiERonymuS BosCH ou

oratorio de quatre-vingts minutes pour lequel

naturellement dans mon propre style. Le grand

cette idée, » sourit Glanert dans l’attente. La so-

HERS BCH, » faisant ainsi référence aux noms

Glanert a conçu une construction bien échafau-

chœur et l’orchestre accueillent plus d’influences

prano et l’alto/mezzo se penchent sur l’indolence, (allemands) de notes H (si), E (mi), R (ré), S (mi

dée. Pour cette œuvre en dix-huit parties, il a

musicales de notre époque. L’humour joue ici un

la basse et le ténor se perdent dans le plaisir. À

bémol), B (si bémol), C (do) et de nouveau H (si).

combiné les textes classiques en latin avec des

rôle, notamment quand les sept péchés capitaux

la fin, les quatre solistes s’arrêtent sur l’insur-

« C’est un thème que l’on entend tout d’abord aux cloches tubulaires, mais qui revient ensuite

extraits de ce manuscrit du moyen-âge qu’on

doivent être mis en musique avec des petits

montable péché capital numéro un : la cupidité.

appelle les Carmina Burana. « Je ressentais de

effets dramatiques que je ne dévoile pas encore.

« Nous en sommes tous coupables. Même les

durant toute l’œuvre. »

toute façon le besoin de mettre entièrement

» Au cours de l’œuvre, le petit et le grand chœur

enfants. C’est ainsi que nous survivons, » dit à ce

paradis, Bosch, las, attend la grâce divine. Une

propos Glanert réaliste.

mélodie céleste de violon accompagne les der-

Une fois arrivé au

en musique le texte du requiem. À la structure

tendent l’un vers l’autre au niveau de la sonori-

classique du requiem, j’ai ajouté le non officiel «

té d’ensemble. Cela crée « un effet d’espace par

In Paradisum ». Mon Jheronimus atteint finale-

lequel je renvoie aux anciennes compositions en

Grâce divine

ment le paradis » rassure Glanert. Chaque partie

écho de l’école vénitienne. » Le compositeur se

Durant ce requiem judiciaire, le pauvre

les plus populaires de l’époque de Bosch. » La

niers pas de Bosch vers l’au-delà. « Pour cela j’ai choisi la tendre mélodie de l’une des chansons

du requiem est accompagnée par et alterne avec

donne plus de liberté dans le choix des tempi. «

Jheronimus en voit de toutes les couleurs. Au

joyeuse mélancolie de la version d’Heinrich Isaac

un texte issu des Carmina Burana sur le mal et

Je veux plus de dynamique et un impact plein

début de chaque partie consacrée à un péché,

d’Innsbruck, ich muss dich lassen (vers 1495 ?) est en

les sept péchés capitaux. « Les parties que Carl

de fraicheur, comme pour un Sanctus rapide.

il est interpelé par une voix parlée (l’archange

effet un choix juste. C’est une mélodie conci-

Orff a utilisées, je les ai naturellement omises

Adopter seulement des tempi lents parce qu’il

Michaël) : ‘Hieronymus ! Hieronymus Bosch ! »

liante qui n’a rien perdu de son rayonnement

» explique Glanert. Pour accroître la théâtralité

s’agit de musique religieuse, cela n’est rien pour

Cette sommation passionnée est suivie de

éternel et spirituel.

intérieure du texte et de la musique, le compo-

moi. »

façon conséquente par le nom du démon qui

Glanert, on peut sans crainte parler de musique

siteur a imaginé une spatialisation idéale de

d’opéra pur-sang s’il n’avait pas donné le meilleur

est associé de façon distincte à chaque péché

religieuse. « C’est la première fois que je com-

l’exécution. D’un côté de la salle de concert, le

de lui-même dans les petites parties concernant

capital. « Je me suis en effet rendu compte

pose une œuvre religieuse. De la vraie musique

petit chœur (« Fernchor ») est positionné près

les péchés capitaux. Si chaque soliste se voit

que chaque diable avait aussi dans le péché

religieuse. Je suis plus vieux à présent et c’était le

de l’orgue. Sur le podium principal, de l’autre

attribuer un péché juteux, il garde tout de même

son propre domaine, » remarque pince-sans-

bon moment pour commencer. » En Allemagne,

côté, sont placés l’orchestre symphonique, le

encore in petto quelques atouts supplémentaires.

rire Glanert. Tous les appels commencent

Glanert a grandi dans la tradition luthérienne.

Glanert ne serait pas un compositeur

À propos du requiem de

Markus Stenz

soliste du Bayerische Staatsoper de Munich.

Bruxelles et le Théâtre du Capitole de Toulouse

J’en ai pris conscience lors de la composition du

Markus Stenz a fait ses études auprès de Volker

Interprète de rôles principaux dans de nombreux

ont alors rapidement suivi. Elle doit une partie

requiem. Je crois en Dieu mais pas en l’église et

Wangenheim à la Hochschule für Musik de

opéras de Mozart, elle a été aussi invitée à

de sa renommée à ses interprétations de Marie

en l’organisation qui se trouve derrière. Je vis ma

Cologne et avec Leonard Bernstein et Seiji Ozawa

tenir des rôles dans des opéras de Wagner et

dans Wozzeck d’Alban Berg, de Fricka dans l’Or du

foi plus sur un mode privé. Néanmoins, j’ai un

à Tanglewood. Ce chef d’orchestre allemand a

Richard Strauss. On a pu entendre Aga Mikolaj

Rhin de Wagner, et à des rôles dans des opéras

« Mais je n’ai jamais été pratiquant. J’ai la foi.

profond respect pour les anciennes coutumes re-

successivement dirigé le Montepulciano Festival,

entre autres à l’Opéra National de Paris, à

modernes tels que Die Tragödie des Teufels de Peter

ligieuses. » Travailler au requiem de Bosch a fait

le London Sinfonietta, le Melbourne Symphony

l’Opéra de Berlin, au Glyndebourne Festival et

Eötvös. Le répertoire d’Hesse von den Steinen

grande impression sur le compositeur. « Oui, ce

Orchestra, le Gürzenich-Orchester et l’orchestre

avec l’Orchestre Philharmonique de Los Angeles.

va de Johann Sebastian Bach à Jörg Widmann.

requiem ne me lâchait pas. Et cela, normalement, de l’Opéra de Cologne. Stenz est directeur mu-

Mikolaj a chanté dans l’Anneau des Nibelungen de

ursulahessevondensteinen.de

on l’entend dans la musique. »

sical du Radio Filharmonisch Orkest et premier

Wagner sous la baguette de Daniel Barenboïm



Mark van de Voort

chef invité du Baltimore Symphony Orchestra.

dans le cadre d’une coproduction du Staatsoper



traduction : Clémence Comte

Parallèlement à ses engagements stables,

de Berlin et du Teatro alla Scala de Milan. Elle a

Gerhard Siegel, ténor, a commencé sa carrière

Markus Stenz est un chef invité très demandé

fait ses débuts aux BBC Proms en 2013.

musicale comme instrumentiste et composi-

dans le monde entier. Il s’est constitué une riche

www.agamikolaj.com

teur. Après ses études de chant au conservatoire

discographie et ses enregistrements sont régulièrement primés. Stenz est considéré comme

des textes et esquisses du compositeur, ainsi que des informa-

d’Augsbourg, il a intégré la troupe de l’opéra du Trier Theater. C’est surtout pendant la période

un important défenseur de la musique de Hans

Ursula Hesse von den Steinen, née à Cologne,

où il a été engagé par le Staatstheater de

Werner Henze, dont il a dirigé la création de di-

a fait ses études à la Hochschule der Künste

Nuremberg qu’il a pu élargir son répertoire de

vers opéras. Ses interprétations notamment des

de Berlin. Dans le cadre de classes de maître,

rôles dramatiques et héroïques de ténor. Depuis

œuvres de Mahler et Wagner sont en outre parti-

elle a travaillé avec Brigitte Fassbänder, Christa

2006, Gerhard Siegel est un soliste volontiers

Ludwig et Aribert Reimann. Elle a constitué

invité par les maisons d’opéra européennes et

son répertoire de mezzosoprano comme

américaines. Un de ses rôles favoris est Mime

culièrement appréciées. www.markusstenz.com Une interview avec Detlev Glanert (Amsterdam, 29 avril 2016),

Ursula Hesse von den Steinen

Gerhard Siegel

Aga Mikolaj

soliste attitrée du Semperoper de Dresde.

dans l’Or du Rhin et Siegfried de Wagner. www.gerhardsiegel.com

tions fournies par son éditeur Boosey & Hawkes ont été entre

La soprano polonaise Aga Mikolaj, élève

Des invitations de maisons d’opéra telles que le

autres utilisés pour cet article.

d’Elisabeth Schwarzkopf, a été jusqu’en 2007

Nationale Opera d’Amsterdam, La Monnaie de

Christof Fischesser

l’opéra dans We Come to the River de Henze en 1976

Comme organiste de l’Orchestre baroque de

Christof Fischesser, basse, a grandi dans une

au Royal Opera, où durant vingt et un ans, il a

la Nederlandse Bachvereniging, Van Doeselaar

séries d’émissions. Le Groot Omroepkoor travaille avec l’Orchestre Philharmonique de la Radio

famille musicale et fait ses études au conserva-

régulièrement chanté dans une grande diversité

travaille avec un grand nombre de spécialistes

mais est également régulièrement invité par

toire de Francfort-sur-le-Main. Il a commencé

d’opéras. Pendant quarante ans, il a été invité par

éminents dans le domaine de la musique an-

l’Orchestre Royal du Concertgebouw, l’Orchestre

sa carrière d’opéra au Badisches Staatstheater

toutes les grandes maisons d’opéra et festivals

cienne. Comme pianiste, il joue de la musique de

Philharmonique de Rotterdam et l’Orchestre

de Karlsruhe et a fait partie jusqu’en 2015 de

prestigieux du monde entier. En 2006, il a décidé

chambre et se produit comme accompagnateur

Philharmonique de Berlin. Depuis la saison

l’ensemble de l’Opéra de Zürich. Avec des rôles

de mettre un terme à sa carrière dans le monde

dans le domaine du lied. Depuis trente ans, il

2015/2016, le Groot Omroepkoor est dirigé par

d’opéra tels que Figaro dans Le nozze di Figaro de

de l’opéra pour ne plus se concentrer que sur les

forme un duo de pianos avec Wyneke Jordans.

Klaas Stok. Michael Gläser est chef invité en

Mozart et Heinrich der Vogler dans Lohengrin de

concerts. www.davidwilsonjohnson.com

www.leovandoeselaar.com

résidence depuis 2010. www.grootomroepkoor.nl

Leo van Doeselaar

Groot Omroepkoor

Edward Caswell

Berlin, Munich, Dresde, Houston et Chicago.

Leo van Doeselaar est organiste, pianiste et

Avec ses soixante choristes, le Groot Omroepkoor Depuis 2008, Edward Caswell, chef de choeur

Fischesser est un hôte apprécié sur la scène

pianofortiste. Après avoir pris des cours de piano

est le plus grand chœur professionnel des

écossais, est régulièrement invité par le Groot

internationale et dans des festivals tels que le

et d’orgue avec Gerard Akkerhuis à La Haye, il est

Pays-Bas. Depuis sa création en 1945, le chœur

Omroepkoor à diriger et à préparer concerts et

Salzburger Festspiele et le Festival d’Aix-en-Pro-

élève au Conservatoire Sweelinck d’Amsterdam

interprète un large répertoire qui intègre des

enregistrements de disque aux côtés de Kenneth

vence. www.fischesser.de

en orgue et en piano respectivement dans les

commandes de compositeurs néerlandais

Montgomery, Riccardo Chailly, Bernard Haitink

Wagner, il s’est produit dans les prestigieuses maisons d’opéra de Londres, Vienne, Paris, Lyon,

classes d’Albert de Klerk et de Jan Wijn. Il obtient

tels que Wagemans et Visman, et assure des

et Daniele Gatti. Caswell prépare ainsi en 2013

le Prix d’Excellence en orgue ; lui sont égale-

créations de compositeurs étrangers parmi

la création néerlandaise de The gospel according

David Wilson-Johnson, baryton, est originaire de

ment décernés le Toonkunst Jubileum Prijs et la

lesquels MacMillan, Henze et Adams. Il chante

to the other Mary de John Adams et Caligula de

Northampton, en Angleterre. Il a fait des études

Zilveren Vriendenkrans du Concertgebouw. Van

des œuvres du vingtième siècle considérées

Detlev Glanert, tous les deux dirigés par Markus

David Wilson-Johnson

de lettres modernes à Cambridge et de chant à la

Doeselaar s’intéresse ensuite de près à l’interpré-

aujourd’hui comme « classiques », des opéras,

Stenz lors de la NTR ZaterdagMatinee. Caswell

Royal Academy of Music de Londres, où il a rem-

tation sur instruments historiques, approfondit

et le répertoire romantique. Le chœur possède

se produit fréquemment comme chef de choeur

porté de nombreux prix. Durant son enfance, il a

le répertoire français pour orgue auprès d’André

des liens étroits avec la Nederlandse Publieke

du Collegium Vocale Gent ; il participe ainsi au

chanté dans divers chœurs, dont les BBC Singers

Isoir et prend des cours de pianoforte avec

Omroep [Radio et télévision publiques néer-

disque Janácˇek de cette formation, couronné par

et le Monteverdi Choir.

Malcolm Bilson et Jos van Immerseel.

landaise] et l’on peut l’entendre dans diverses

le Prix de la Deutschen Schallplattenkritik. En

Il a fait ses débuts à

Himmlisches Gericht für den Sünder Hieronymus B.

2013, Edward Caswell fonde en Écosse le Cromarty

D

Youth Opera. www.edwardcaswell.co.uk Lux aeterna, das ewige Licht. Oder vielleicht doch

deutschen Komponisten und Opernkaiser Detlev

Dies Irae, so ein Tag voller Zorn? Konfrontiert

Glanert (1960). Ein messerscharfer Tondichter

L’Orchestre Royal du Concertgebouw est

mit der harten, unzugänglichen Wirklichkeit

und waschechter Lebenskünstler, der wie kein

considéré par la critique internationale comme

ist es sogar für den geradlinigsten Gläubigen

anderer die innere Dramatik und die verborgenen

l’un des meilleurs orchestres. Il est célèbre pour

oft noch ein harter Brocken, es auf dem Weg

Sehnsüchte der Menschheit in seinen zahllosen

son timbre unique, sa flexibilité stylistique,

der Erleuchtung ins himmlische Paradies

Opern und Kompositionen zu besingen weiß.

et travaille avec les compositeurs et chefs

auszuhalten. Irdische Mühen und tägliche

d’orchestre les plus renommés. Il a ainsi été

Schmerzen lassen das große, erlösende Licht

L’Orchestre Royal du Concertgebouw

Bosch als Inspiration

dirigé à plusieurs reprises par Gustav Mahler,

am Ende des Tunnels manchmal zur schwach

Richard Strauss et Igor Stravinsky. Depuis sa

flackernden Sparflamme werden. Licht und

Maßen. Während der großen Werkausstellung

création en 1888, l’orchestre n’a eu que sept

Dunkelheit, Himmel und Hölle funktionieren

in 's Hertogenbosch (im Frühjahr 2016) sieht

Die Gemälde Boschs inspirieren Glanert über alle

directeurs musicaux : Willem Kes, Willem

jeweils wie zwei kommunizierende Tonnen.

er sie wieder in vollem Glanz. Die vier Paneele

Mengelberg, Eduard van Beinum, Bernard

Die Dunkelheit existiert nicht ohne das Licht.

Visionen des Jenseits hinterlassen einen großen

Haitink, Riccardo Chailly, Mariss Jansons et -

Was das Licht betrifft, strahlt es heller und

Eindruck.‘Welch eine düstere, unerwartete und

à partir de la saison 2016/2017 - Daniele Gatti.

ruhmreicher, wenn es mit den obskuren, dunklen

vor allem großartige Vision spricht aus diesen

Lors de l’Académie de l’Orchestre Royal du

Seiten des Lebens zu schaffen hat. Kunst und

Gemälden. Wie ein entfernter Geistesbruder

Concertgebouw, de jeunes musiciens talentueux

Humor sind die relativierenden Waffen um diese

des englischen Malers Turner. Ein Gemälde von

sont formés au jeu d’orchestre. En 2013,

beiden Kräfte gegeneinander auszuspielen. Kein

Bosch zu betrachten ist wie in einem Museum

l’Orchestre Royal du Concertgebouw a effectué

Künstler versteht das besser als Hieronymus

mit hunderten von Bildern umher zu wandern.

une grande tournée mondiale à l’occasion de son

Bosch. Jetzt hat der berühmteste Kunstbruder

Eine unerschöpfliche Phantasie’, lobt Glanert

125ème anniversaire. L’orchestre bénéficie de la

aus 's Hertogenbosch auch seine eigene

sein Idol Bosch. ‘In seinem Werk sieht man

protection de Sa Majesté Reine Máxima.

Totenmesse voller Licht und Dunkelheit. Ein

auch wie sich die Lebensweise und Philosophie

Requiem für Hieronymus Bosch, geschrieben vom

seiner eigenen Zeit so schön wiederspiegelt. Im

www.rcoamsterdam.com

Mittelalter galt der Mensch nicht so viel. Gefühle

Paradies neben Lazarus zu sitzen? Nur die Ruhe,

uns. Wir wollen die andere dunkle Seite in uns

Propagandafilm Jud Süß wird Oppenheimers

von Angst und ein extrem hartes Leben drängten

der Erzengel wird keine Sünde finden. Am Ende

doch heimlich kennenlernen. Es ist wie der erste

Todesurteil falsch dargestellt und dient dazu, den

kleine Biss vom Apfel im Paradies. Adam und

Judenhass erneut heftig anzufeuern. Mit seiner

alle zum Glauben hin. Wenn man ein gutes Leben kommt dann doch noch die Erlösung’, schmunführt, erwartet einen das Paradies.’ Licht und Dunkelheit, Gut und Böse wurden nie zuvor so kontrastreich beleuchtet wie im Mittelalter von Bosch.

Der Auftrag, ein neues Bosch-Requiem

zelt Glanert.

Süße Sünde Der Streit zwischen Gut und Böse in einem

Eva wollen widerstehen, aber die Versuchung

Oper Joseph Süß suchte Glanert richtigerweise

ist zu groß. Die süße Sünde ist geboren. So

nach neuen Antworten, auch wenn sie noch so

ist es nun einmal um den Menschen bestellt.’

schmerzlich waren.

Auch in seinen Orchesterwerken wie Theatrum

Suche nach Licht und Dunkel von einem leichteren Ton. In seiner Oper Scherz, Satire, Ironie

Manchmal ist Glanerts

zu komponieren, kam Glanert wie gerufen.

Drama eingefangen und mit einem scharfen

Bestiarium (2005) und der auf den blutrünstigen

Endlich hatte er die Gelegenheit, dem rätsel-

ironischen Rand versehen. In allem ist Glanert

König Macbeth verweisenden Dritten Symphonie

und tiefere Bedeutung nach eine Schauspiel von

haften Bosch selbst eine Totenmesse zu schen-

der perfekte zeitgenössische Opernkomponist. Er

(1996) scheut sich Glanert nicht vor dem grau-

Christian Grabbe von 1827 erscheint der Teufel

ken. Aber man darf bei Glanert keine süßliche

weiß, was es auf der Welt zu kaufen gibt und was

samen, bestialischen Charakter des Menschen.

selbst auf der Bühne. Das Böse kommt in einem

Heldenverehrung erwarten. In seinem Requiem

nicht. Immer lauert in seinen musikdramatischen

Mit seiner berühmten Oper Joseph Süß (1999)

kleinbürgerlichen Dorf zu Besuch mit allen pein-

wird Bosch selbst einer wahrhaft großen himm-

Werken hinter jeder Ecke das Böse. Menschliche

zeigt Glanert auf unmissverständliche Weise

lichen und lächerlichen Folgen, die dazu gehören.

lischen Prüfung unterzogen. ‘Meine Totenmesse

Emotionen werden auf die Spitze getrieben und

mit dem Finger auf einige dunkle Seiten der

‘Plötzlich hat jeder im Dorf einen kleinen Teufel

findet wenige Sekunden nach Boschs Tod statt.

aus den brodelnden Gefühlsströmen weiß Glanert

deutschen Geschichte. In der Oper geht es im 18.

in sich. Sogar der echte Teufel kriegt es mit der

Seine Seele ist dazu verdammt, ins Fegefeuer zu

Opernperlen herauszufischen. Seine Oper über

Jahrhundert um den jüdischen Bankier Joseph

Angst zu tun. Die Menschen sind schlechter als

fahren. Vor dem großen Prozess findet noch eine

den verrückten römischen Kaiser Caligula ist be-

Süß Oppenheimer, der ein persönlicher Ratgeber

er’, zwinkert Glanert. Das listige Spiel zwischen

Anhörung statt. Die große Frage ist: darf unser

rühmt (2006). Eine düstere Charakterstudie. Die

von Herzog Karl Alexander von Württemberg

Gut und Böse, das Paradies und der Sündenfall –

Bosch ins Paradies oder erwartet ihn die Hölle?’

unergründlichen Windungen und schmierigen

in Stuttgart war. Joseph Süß (1698-1738) war

für Glanert ist das ein gefundenes Fressen. Kein

erzählt Glanert mit schelmischem Vergnügen.

Spelunken des menschlichen Unterbewusstseins

bei der protestantischen Bevölkerung nicht

Wunder auch, dass Hieronymus Bosch seinen Weg kreuzte. ‚Aber dieses Bosch Requiem ist kei-

Eine derartige dramatische Fassung ist ganz sei-

regen Glanerts Phantasie an. ‘Tja, unsere dunkle

beliebt. Nach dem Tod des Herzogs kam es zu

ne Sache. In Glanerts Requiem streunt Erzengel

Seite ist nun einmal interessanter als das Gute,

Wellen des Hasses. Süß wird zum Tode verurteilt.

ne Oper. Es gibt wenig theatralische Handlung.

Michael durch alle sieben Todsünden auf der

das in uns wohnt. Es gibt ganze Bibliotheken,

Zweihundert Jahre später sind diese antisemi-

Man muss es mehr als ein Oratorium sehen. Ein

Suche nach einem kleinen Makel auf Boschs

die voll sind mit Werken über die dunkle Seite

tischen Äußerungen Wasser auf die Mühlen des

innerliches Spektakel wie die Matthäus-Passion’

Ruf. ‘Erhält unser armer Bosch das Recht im

des Menschen. Inzwischen aber zehrt etwas in

boshaften Naziregimes. In dem lächerlichen

betont Glanert.

Ein Realist

raffinierte Orchestrierer, die ihr gebrochenes

Darüberhinaus will er mit seinen Opern und

erklärt Glanert. Um das innere Drama von Text

Die Musik war immer Glanerts zweites Ich.

Seelenheil in Klang umsetzen konnten. Vor

Konzertstücken vor allem sein Publikum mitten

und Musik zu steigern steht dem Komponisten

Von klein auf perfektionierte sich der in

allem Mahler traf eine sensible Saite. ‘Mahlers

ins Herz treffen. ‘Ich höre mit meinen Augen und

eine ideale Aufstellung vor Augen. Auf der einen

Hamburg aufgewachsene Komponist im Spiel

Musik und seine Persönlichkeit waren völlig

sehe mit meinen Ohren’, bringt er es selbst auf

Seite des Konzertsaales, bei der Orgel, positio-

von Trompete, Horn, Klavier und Kontrabass.

miteinander verknüpft. Er hatte das brennende

einen Nenner.

Als Zwanzigjähriger erhielt er Unterricht in

Bedürfnis, seine Zuhörer mitzunehmen bei

Komposition bei Diether de la Motte, Günter

seinen Zukunftsvisionen. Man muss sich seine

Carmina Burana

Friedrichs und Frank Michael Beyer. Den größten

Sechste Symphonie vom Beginn des vorigen

Mit seinem Requiem für Hieronymus Bosch stan-

Einfluss hatte zweifellos der Komponist und

Jahrhunderts anhören. Dort kann man bereits

den Glanert und das Orchester vor einer neu-

alte Musik, die aus der Zeit um 1500 stammen

Geistesgenosse Hans Werner Henze. Zwischen

die schreckliche Zukunft der westlichen Welt

en Herausforderung. Ein achtzigminütiges

könnte. Mittelalterliche Musik, aber dann

1985 und 1989 öffnete Henze die Türen in

heraushören.’ Auch die hyperexpressionistische

Oratorium, für das Glanert sich eine scharf-

natürlich in meinem eigenen Stil. Beim großen

Glanerts musikalischem Unterbewusstsein.

Oper Die Soldaten von Bernd Alois Zimmermann

sinnige Konstruktion ausgedacht hat. Für das

Chor und im Orchester finden sich wiederum

‘Er konnte mir logische Zusammenhänge

hinterließ einen unauslöschlichen Eindruck bei

achtzehnteilige Werk kombiniert er die klas-

musikalische Passagen aus unserer Zeit. Dabei

zwischen modernen Klangwelten und der

Glanert. ‘Bereits mit sieben Jahren nahm mich

sischen lateinischen Requiemtexte mit Teilen

spielt auch Humor eine Rolle, vor allem wenn die

großen Musiktradition zeigen. Man muss als

mein Vater mit in die Oper. Mit zehn lebte ich

der mittelalterlichen Handschriftensammlung

sieben Todsünden vertont werden müssen. Kleine

Komponist die Kommunikation mit seinem

nahezu in der Hamburgischen Staatsoper, so

Carmina Burana.

Publikum suchen. Ich bin ein Realist und

oft bin ich dorthin gegangen. Mit zwölf sah ich

den kompletten Requiemtext vertonen zu müs-

kein typischer Revolutionär. Meiner Ansicht

Die Soldaten und war so schockiert, dass ich sie

sen. Darüberhinaus habe ich zu dem klassischen

der große Chor klanglich immer mehr aneinander

nach ist es dann auch ein großer Fehler, die

danach noch sechzehn Mal gesehen habe. Ein

Requiem-Teil das inoffizielle In Paradisum hinzu-

an. ‘Ein räumlicher Effekt, mit dem ich mich auf

musikalische Vergangenheit zu verleugnen.

Meisterwerk, das ich noch immer in meinem

gefügt. Mein Hieronymus landet schließlich im

die alten Echokompositionen der venezianischen

Sei es nun Johannes Brahms, Richard Strauss

Herzen trage.’

Paradies’, beruhigt uns Glanert. Jeder Requiem-

Schule beziehe.’ Der Komponist gönnt sich selbst mehr Freiheit bei der Wahl der Tempi. ‘Ich will

Als Komponist zieht Glanert die

niert sich der kleine Chor (Fernchor). Auf dem

‘Ich hatte sowieso das Gefühl,

Hauptpodium an der anderen Seite stehen das Symphonieorchester, der große Chor und die Solisten. ‘Der kleinere Chor mit der Orgel macht

musikalische Effekte, die ich noch nicht verrate.’ Während des Stückes nähern sich der kleine und

oder Alban Berg. Mit dieser großen Tradition

Lehre aus der Vergangenheit. Mehr und mehr

Teil wird begleitet von bzw. abgewechselt mit

muss man als Komponist umgehen und nicht

verwendet er eine klare Klangsprache ohne all

einem Text aus den Carmina Burana über die

mehr Dynamik und einen frischen Eindruck,

damit brechen.’ Musikalische Helden sind für

zu viel üppige Harmonien oder einen Überfluss

sieben Todsünden und das Böse. ‘Die Teile die

wie z. B. ein schnelles Sanctus. Nur langsame

Glanert Gustav Mahler und Maurice Ravel,

an schmerzlichen dissonanten Akkorden.

Carl Orff verwendet hat, lasse ich natürlich weg’,

Tempi, weil es um heilige Musik geht, das ist

nichts für mich.’

Glanert wäre kein Vollblut-

Dämons, der zu jeder einzelnen Sünde passt. ‘Ich

ein religiöses Werk schreibe. Echte Kirchenmusik.

Markus Stenz Markus Stenz erhielt seine Ausbildung an

Opernkomponist, wenn er bei den Teilen rund

kam tatsächlich dahinter, dass jeder Teufel auch

Ich bin jetzt etwas älter und dies war der

um die Todsünden nicht auch in die Vollen ging.

noch sein eigenes sündiges Tätigkeitsfeld hat’,

richtige Augenblick, um damit anzufangen.’

der Hochschule für Musik in Köln bei Volker

Jedem Solisten wird eine saftige Sünde zugewie-

bemerkt Glanert trocken. ‘Jede Anrufung beginnt

In Deutschland wuchs er in der lutherischen

Wangenheim und in Tanglewood bei Leonard

sen, aber er hat auch noch etwas Besonderes in

übrigens mit einem Thema, das ich auf Noten

Tradition auf. ‘Aber ein Kirchgänger bin ich nie

Bernstein und Seiji Ozawa. Der deutsche Dirigent

petto. ‘Sowohl die beiden weiblichen wie auch

aus dem Namen Hieronymus Bosch basieren ließ.

gewesen. Ich glaube. Während der Komposition

war nacheinander musikalischer Leiter beim Montepulciano Festival, bei London Sinfonietta,

die männlichen Solisten haben ein Duett. Duette

HiERonymuS BosCH, oder HERS BCH’, schreibt

an diesem Requiem bin ich doch dahinter ge-

in denen es um fleischliche Sünden geht. Dieser

Glanert auf ein Stück Papier. Er meint damit die

kommen. Ich glaube an Gott, aber nicht an die

dem Melbourne Symphony Orchestra, dem

Idee konnte ich nicht widerstehen’, schmunzelt

Notenbezeichnungen H, E, R (re = D), S (Es), B,

Kirche und die dahinterstehende Organisation.

Gürzenich-Orchester und der Oper Köln. Stenz ist Chefdirigent beim Radio Filharmonisch

Glanert erwartungsvoll. Sopran und Alt/Mezzo

C und nochmals H. ‘Ein Thema, das man zum

Ich erfahre meinen Glauben in einer privaten

befassen sich mit der Trägheit und bei Bass und

ersten Mal hört in den Röhrenglocken, das aber

Umgebung. Trotzdem habe ich schon tiefen

Orkest und erster Gastdirigent beim Baltimore

Tenor geht es natürlich um die Lust. Am Ende

auch im ganzen weiteren Werk zurückkehrt.’

Respekt vor alten religiösen Bräuchen gefun-

Symphony Orchestra. Neben seinen festen

stellen alle vier Solisten die unausweichliche

Einmal im Paradies angekommen erwartet den

den.’ Die Arbeit am Bosch-Requiem hat beim

Verpflichtungen ist er ein viel gefragter

Hauptsünde Nummer eins dar, die Habgier.

ermüdeten Bosch die göttliche Gnade. Eine

Komponisten einen tiefen Eindruck hinterlassen.

Gastdirigent. Auch baute er eine umfangreiche

‘Hieran vergehen wir uns alle, sogar Kinder. So

himmlische Geigenmelodie begleitet Boschs

‘Ja, dieses Requiem hat mich nicht losgelassen.

Discographie auf, von der viele Aufnahmen mit Preisen ausgezeichnet wurden. Stenz gilt

letzte Schritte in Richtung Jenseits. ‘Hierfür habe

Wenn es stimmt, kann man das in der Musik

ich die zärtliche Melodie eines der populärsten

hören.’

als ein wichtiger Fürsprecher der Musik Hans

Lieder aus Boschs Zeit ausgewählt.’ Die heitere



Mark van de Voort

Werner Henzes, von dessen Opern er mehrere

Während dieses gerichtlichen Requiems wird

Melancholie von Heinrich Isaacs Vertonungen



Übersetzung Klaus Bertisch

zur Uraufführung brachte. Darüberhinaus gelten

dem armen Hieronymus Bosch so Einiges an

von Innsbruck, ich muss dich lassen (vielleicht rund

den Kopf geworfen. Zu Beginn jedes Sündenteils

1495 anzusiedeln) ist tatsächlich eine treffen-

wird er laut von einer Sprechstimme (Erzengel

de Wahl. Eine versöhnliche Melodie, die ihren

Außer einem Interview mit Detlev Glanert (Amsterdam, 29.

Michael) angerufen: ‘Hieronymus! Hieronymus

ewigen, spirituellen Glanz nicht verloren hat.

April 2016) wurden für diesen Artikel unter anderem Texte und

Bosch!’ Diese leidenschaftliche Ermahnung wird

Man kann Glanerts Musik mit gutem Gewissen

Konzepte des Komponisten verwendet, sowie Informationen

konsequent weitergeführt durch den Namen des

religiös nennen. ‘Es ist das erste Mal, dass ich

seines Herausgebers Boosey & Hawkes

überleben wir’, ertönt es realistisch bei Glanert.

Göttliche Gnade

vor allem seine Vorstellungen mit Werken von Mahler und Wagner als herausragend. www.markusstenz.com

Aga Mikolaj Die polnische Sopranistin Aga Mikolaj studier-

Opera Amsterdam, De Munt in Brüssel und dem

Christof Fischesser

Opera House 1976. Dort sang er einundzwanzig

Théâtre du Capitole de Toulouse. Berühmtheit

Christof Fischesser wuchs in einer musikalischen

Jahre lang regelmäßig in einer Vielzahl von Opern. Innerhalb von vierzig Jahren war er zu

te bei Elisabeth Schwarzkopf und war bis 2007

erhielt sie wegen ihrer Darstellung der Marie in

Familie auf und studierte am Konservatorium in

Solistin an der Bayerischen Staatsoper München.

Wozzeck von Alban Berg, Fricka in Wagners Das

Frankfurt am Main. Der deutsche Bass begann

Gast an allen großen Opernhäusern und bei allen

Neben Hauptrollen in vielen Opern Mozarts

Rheingold und Rollen in modernen Opern wie

seine Karriere am Badischen Staatstheater

Festivals der ganzen Welt. 2006 beschloss er

war sie auch in Opernpartien von Wagner und

Die Tragödie des Teufels von Peter Eötvös. Das

Karlsruhe und gehörte bis 2015 zum Ensemble

seine Operntätigkeit zu beenden und nur noch

Richard Strauss zu hören. Aga Mikolaj sang

Repertoire von Ursula Hesse von den Steinen

des Opernhauses Zürich. Mit Rollen wie Figaro in in Konzerten aufzutreten.

unter anderem an der Opéra national de Paris,

reicht von Johann Sebastian Bach bis zu Jörg

Mozarts Le nozze di Figaro und Heinrich der Vogler

der Deutschen Oper Berlin, dem Glyndebourne

Widmann. ursulahessevondensteinen.de

in Wagners Lohengrin trat er an den großen

Festival und bei Los Angeles Philharmonic. In einer Co-Produktion der Staatsoper Berlin mit

Gerhard Siegel

Opernhäusern von London, Wien, Paris, Lyon,

www.davidwilsonjohnson.com

Leo van Doeselaar

Berlin, München, Dresden, Houston und Chicago

Leo van Doeselaar ist Organist, Pianist und

auf. Auf internationalen Konzertpodien ist

Fortepiano-Spieler. Nach Klavier- und Orgelunter-

Wagners Der Ring des Nibelungen unter der Leitung Laufbahn als Instrumentalist und Komponist.

Fischesser ein ebenso gern gesehener Gast wie

richt bei Gerard Akkerhuis in Den Haag studierte

von Daniel Barenboim. 2013 debütierte sie bei

Nach seinem Gesangsstudium am Konservato-

bei Festivals wie den Salzburger Festspielen und

er Orgel am Sweelinck Konservatorium bei Albert

den BBC Proms. www.agamikolaj.com

rium in Augsburg wurde er Mitglied des Opern–

dem Festival d’Aix-en-Provence. www.fischesser.de

de Klerk und Klavier bei Jan Wijn. Für Orgel er-

Teatro alla Scala in Mailand sang Mikolaj in

Ursula Hesse von den Steinen

Gerhard Siegel begann seine musikalische

ensembles am Theater Trier. Vor allem während seines Engagements am Staatstheater Nürnberg

David Wilson-Johnson

hielt er den Prix d’Excellence; außerdem erhielt er den Toonkunst Jubileum Preis und den Silbernen

Ursula Hesse von den Steinen stammt

konnte er sein Repertoire als dramatischer und

David Wilson-Johnson stammt aus Northampton/ Freundeskranz des Concertgebouw. Des Weite-

aus Köln, studierte an der Hochschule der

heroischer Tenor ausbreiten. Seit 2006 steht er

England. Er studierte moderne Sprachen in

ren vertiefte sich van Doeselaar in historische

Künste in Berlin und nahm an Meisterkursen

als Gastsolist auf den Bühnen der europäischen

Cambridge und sang an der Royal Academy of

Aufführungspraxis und in französisches Orgel-

von Brigitte Fassbaender, Christa Ludwig

und amerikanischen Opernhäuser, wobei die

Music in London, wo er viele Preise gewann. In

repertoire bei André Isoir und nahm Unterricht

und Aribert Reimann teil. Als Mitglied der

Rolle des Mime in Wagners Das Rheingold und

jungen Jahren sang er in verschiedenen Chören,

in Fortepiano bei Malcolm Bilson und Jos van

Semperoper Dresden baute sie ihr Repertoire

Siegfried zu seinen Favoriten zählt.

darunter die BBC Singers und der Monteverdi

Immerseel. Als Organist des Barockorchesters

als Mezzosopranistin auf. Schnell folgten

www.gerhardsiegel.com

Choir. Sein Operndebut hatte der britische

der Niederländischen Bachvereinigung arbei-

Bariton in Henzes We Come to the River am Royal

tet van Doeselaar mit vielen herausragenden

Gastauftritte an Opernhäusern wie De Nationale

Spezialisten für alte Musik. Als Pianist ist er mit

Rotterdams Philharmonisch Orkest und den

Koninklijk Concertgebouworkest

Kammermusik zu hören und tritt als Liedbeglei-

Berliner Philharmonikern. Seit der Spielzeit

Das Koninklijk Concertgebouworkest wird

ter auf. Schon dreißig Jahre lang bildet er ein

2015/16 ist Klaas Stock Chorleiter. Seit September

von der Kritik als eines der besten Orchester

Klavierduo zusammen mit Wyneke Jordans.

2010 ist Michael Gläser ständiger Gastdirigent.

der Welt angesehen. Es ist berühmt für seinen

www.leovandoeselaar.com

www.grootomroepkoor.nl

einzigartigen Klang und seine stilistische Flexibilität und arbeitet mit den berühmtesten

Groot Omroepkoor

Edward Caswell

Mit sechzig Sängern ist der Groot Omroepkoor

Der schottische Chordirigent Edward Caswell

standen mehr als einmal Gustav Mahler, Richard

(Großer Rundfunkchor) der größte professionelle

ist seit 2008 regelmäßiger Gast beim Groot

Strauss und Igor Strawinsky vor dem Orchester.

Chor in den Niederlanden. Der Chor präsentiert

Omroepkoor als Dirigent und bereitet

Seit seiner Gründung 1888 gab es lediglich

seit seiner Gründung 1945 ein breites Repertoire

Konzerte und CD-Aufnahmen vor mit Kenneth

sieben Chefdirigenten: Willem Kes, Willem

mit Auftragswerken niederländischer

Montgomery, Riccardo Chailly, Bernard Haitink

Mengelberg, Eduard van Beinum, Bernard

Komponisten wie Wagemans und Visman und

und Daniele Gatti. So bereitete Caswell 2013

Haitink, Riccardo Chailly, Mariss Jansons und

Erstaufführungen ausländischer Komponisten,

die niederländische Premiere von The Gospel

– seit 2016/17 – Daniele Gatti. An der Akademie

Komponisten und Dirigenten zusammen. So

darunter MacMillan, Henze und Adams.

According to the Other Mary von John Adams und

des Koninklijk Concertgebouworkest werden

Daneben gehören zu seinem Repertoire

Caligula von Detlev Glanert vor, beide dirigiert

junge, talentierte Musiker im Orchesterspiel

inzwischen ‘klassische’ Werke des 20.

von Markus Stenz in der NTR ZaterdagMatinee.

ausgebildet. Anlässlich seines 125-jährigen

Jahrhunderts, Opern und Werke der Romantik.

Caswell tritt häufig als Chordirigent des

Bestehens 2013 veranstaltete das Koninklijk

Der Chor ist eng verbunden mit dem öffentlich-

Collegium Vocale Gent hervor; auch arbeitete

Concertgebouworkest eine ausführliche

rechtlichen Rundfunk der Niederlande, bei

er an deren Janácˇek-CD, die mit dem Preis der

Welttournee. Ihre Majestät Königin Máxima ist Schirmherrin des Orchesters.

dem er in verschiedenen Radioserien zu hören

deutschen Schallplattenkritik ausgezeichnet

ist. Neben der Zusammenarbeit mit dem

wurde. 2013 gründete Caswell in Schottland die

Radio Philharmonisch Orkest wird der Große

Cromarty Youth Opera. www.edwardcaswell.co.uk

Rundfunkchor auch regelmäßig vom Königlichen Concertgebouworchester eingeladen, dem

www.rcoamsterdam.com

Hemels gericht voor zondaar Jheronimus B.

NL

van het geloof. Als je maar een goed leven leidt dan wacht je het paradijs.’ Licht en duisternis,

Zoete zonde De strijd tussen goed en kwaad gegoten in

Lux aeterna, het eeuwige licht. Of wordt het toch

Glanert (1960). Een vlijmscherp toondichter en

goed en kwaad zijn nog nooit zo contrastrijk

drama met een scherp randje ironie. Glanert is

Dies Irae, zo’n dag vol razernij? Geconfronteerd

onvervalste levenskunstenaar die als geen ander

uitgelicht als in de middeleeuwen van Bosch.

in alles de perfecte eigentijdse operacomponist.

met de harde, ongenaakbare realiteit is het

de innerlijke dramatiek en verborgen verlangens

De opdracht voor een nieuw te componeren

Hij weet wat er wel en niet te koop is in de

zelfs voor de meest rechtlijnige gelovige vaak

van de mensheid weet te bezingen in zijn talloze

Bosch Requiem kwam als geroepen voor Glanert.

wereld. Het kwaad loert altijd om het hoekje

nog een hele kluif om te volharden in het

opera’s en composities.

Eindelijk zag hij zijn kans schoon om de raad-

in zijn muziekdramatische werken. Menselijke

lichtend pad naar het hemelse paradijs. Aardse beslommeringen en dagelijkse pijnscheuten

Bosch als inspiratie

selachtige Bosch zelf een dodenmis te schenken.

emoties worden op de spits gedreven, en uit de

Verwacht geen zoetsappige heldenverering bij

kolkende gevoelsstormen weet Glanert opera­ parels op te diepen. Befaamd is zijn opera over

reduceren het grote, verlossende licht aan het

De schilderingen van Bosch inspireren Glanert

Glanert. In zijn requiem wordt Bosch onder­

eind van de tunnel soms tot een flets flakkerend

mateloos. Tijdens de grote overzichtsexpositie

worpen aan een heus hemels gericht. ‘Mijn

de krankzinnige Romeinse keizer Caligula (2006).

waakvlammetje. Licht en duisternis, hemel en

in ’s-Hertogenbosch (voorjaar 2016) ziet hij ze

dodenmis vindt plaats enkele seconden na de

Een karakterstudie in duisternis. De ondoor­

hel functioneren ieder als twee communicerende

weer in volle glorie. De vier panelen Visioenen van

dood van Bosch. Zijn ziel is verdoemd af te reizen

grondelijke kronkels en morsige spelonken

vaten. Duisternis kan niet zonder het licht. Op

het hiernamaals maken diepe indruk. ‘Wat een

naar het vagevuur. Voor het grote proces vindt

van het menselijke onderbewustzijn prikkelen

zijn beurt straalt licht helderder en glorieuzer

duister, onverwacht en bovenal groots visioen

er nog een hoorzitting plaats. Grote vraag is:

Glanerts fantasie. ‘Tja, onze donkere zijde is

wanneer het gevecht wordt aangegaan met de

spreekt er uit deze schilderwerken. Als een verre

gaat onze Bosch naar het paradijs of wacht hem

nu eenmaal interessanter dan het goede dat in

geestverwant van de Engelse schilder Turner.

de hel?’ vertelt Glanert met schalks genoegen.

ons huist. Er zijn bibliotheken vol geschreven

en humor zijn de relativerende wapens om

Eén schildering van Bosch bekijken is als het

Zo’n dramatische setting is wel aan hem be-

over de duistere kant van de mens. Doorgaans

deze twee krachten tegen elkaar uit te spelen.

rondwandelen in een museum met honderden

steed. In Glanerts requiem struint de aartsengel

omarmen we het goede als het normale deel

Geen kunstenaar die dat beter begrijpt dan

schilderijen. Een onuitputtelijke fantasie,’ looft

Michaël alle zeven hoofdzonden af op zoek naar

van ons leven. Maar ondertussen knaagt er iets.

obscure, donkere kanten des levens.

Kunst

Jheronimus Bosch. De beroemdste kunstbroeder

Glanert zijn idool Bosch. ‘In zijn werk zie je ook

een smetje op Bosch’ blazoen. ‘Verwerft onze

Die andere, verborgen zijde willen we stiekem

uit ’s-Hertogenbosch heeft nu zijn eigen

zo mooi de levenswijze en filosofie van zijn eigen

arme Bosch het recht om naast Lazarus te zitten

toch leren kennen. Het is als het eerste kleine hapje uit de appel van het Aards Paradijs. Adam

dodenmis vol licht en duisternis. Een Requiem

tijd weerspiegeld. In de middeleeuwen was de

in het paradijs? Wees gerust, de aartsengel zal

voor Jheronimus Bosch dat is geschreven door

mens niet zo veel waard. Gevoelens van angst en

niets zondigs aantreffen. Aan het einde wacht

en Eva willen het vermijden maar de verlokking

de Duitse componist en operakeizer Detlev

een keihard leven duwden iedereen in de richting

alsnog de verlossing,’ glimlacht Glanert.

is te groot. De zoete zonde is geboren. De mens

zit nu eenmaal zo in elkaar.’ Ook in zijn orkest-

luchthartiger van toon. De duivel zelf verschijnt

Frank Michael Beyer. Maar de grootste invloed

er de verschrikkelijke toekomst van de westerse

werken als Theatrum Bestiarium (2005) en de

ten tonele in zijn komische opera Scherz, Satire,

op zijn denken heeft zonder twijfel componist

wereld al in terug horen.’ Ook de hyper-expres-

naar bloedkoning Macbeth verwijzende Derde

Ironie und tiefere Bedeutung (2000) naar een

en geestverwant Hans Werner Henze gehad.

sionistische opera Die Soldaten van Bernd Alois

symfonie (1996) schuwt Glanert het gruwelij-

toneelstuk van Christian Grabbe uit 1827. Het

Van 1985 tot 1989 wrikte Henze deuren open

Zimmermann maakte een onuitwisbare indruk

ke, bestiale karakter van de mens niet.

kwaad komt op visite in een kleinburgerlijk

in Glanerts compositorische onderbewustzijn.

op Glanert. ‘Mijn vader nam me al op mijn

zijn spraakmakende opera Joseph Süß (1999)

dorpje, met alle pijnlijke en hilarische gevolgen

‘Hij wist voor mij logische verbanden te leggen

zevende mee naar de opera. Als tiener leefde ik

Met

drukt Glanert zijn wijsvinger op niet mis te

van dien. ‘Iedereen in het dorp heeft ineens een

tussen de moderne klankwerelden en de grote

bijna in de Hamburgse staatsopera, zo vaak ging

verstane wijze op enkele zwarte bladzijdes uit

duiveltje in zich. Zelfs de echte duivel schrikt

muziektraditie. Als componist moet je op zoek

ik er kijken. Als twaalfjarige zag ik Die Soldaten

de Duitse historie. De opera verhaalt over de

zich een hoedje. De mensen zijn slechter dan hij,’

gaan naar communicatie met je publiek. Ik

en ik was zo geschokt, dat ik daarna nog zestien

achttiende-eeuwse Joodse bankier Joseph Süß

knipoogt Glanert. Het listige spel tussen goed en

ben een realist en geen typische revolutionair.

keer ben gaan kijken. Een meesterwerk dat ik

Oppenheimer, die ook persoonlijk adviseur van

kwaad, het paradijs en de zondeval, voor Glanert

Volgens mij is het dan ook een grote fout om

nog altijd in mijn hart sluit.’

hertog Karl Alexander von Württemberg in

is het gefundenes Fressen. Geen wonder dat

het muzikale verleden te ontkennen. Of het nu

trekt Glanert zijn lessen uit het verleden. Hij

Als componist

Stuttgart was. Onder de protestante bevolking is

Jheronimus Bosch op zijn pad komt. ‘Maar dit

Johannes Brahms, Richard Strauss of Alban Berg

hanteert meer en meer een heldere klanktaal

Joseph Süß (1698-1738) niet geliefd. Na het over-

Bosch requiem is geen opera. Er is weinig the-

is. Met die grote traditie moet je als componist

zonder al te veel verzadigde harmonieën of

lijden van de hertog steken golven van haat op.

atrale actie. Zie het meer als een oratorium. Een

dealen en niet breken.’

Süß wordt ter dood veroordeeld. Tweehonderd

innerlijk spektakel zoals de Matthäus-Passion,’

Glanert zijn componisten als Gustav Mahler en

akkoorden. Met zijn opera’s en concertwerken

jaar later zijn deze uitingen van antisemitisme

benadrukt Glanert.

koren op de molen van het kwaadaardige nazibewind. In de bespottelijke propagandafilm

Realist

Muzikale helden van

een overdaad aan schrijnende, dissonante

Maurice Ravel. Geraffineerde orkestratoren en

wil hij boven alles een publiek diep in het hart

toondichters die hun gecraqueleerde zielenheil

raken. ‘Ik luister met mijn ogen en kijk met mijn

in klank wisten te beitelen. Mahler raakt in het

oren,’ vat hij het zelf kernachtig samen.

Jud Süß (1940) wordt Oppenheimers terecht-

Muziek is altijd Glanerts tweede natuur

bijzonder een gevoelige snaar. ‘Mahlers muziek

stelling vals voorgesteld en aangewend om de

geweest.Van jongs af aan bekwaamde de in

en zijn persoonlijke identiteit raakten helemaal

Carmina Burana

Jodenhaat nog maar eens flink aan te wakkeren.

Hamburg opgegroeide componist zich in het

verstrengeld. Hij had een brandende behoefte

Met zijn opera Joseph Süß zocht Glanert terecht

spel op de trompet, hoorn, piano en contra-

om de luisteraar mee te sleuren in zijn visie op

Glanert en het orkest een nieuwe uitdaging te

naar nieuwe antwoorden, hoe schrijnend ook.

bas. Compositie-lessen volgde hij als twintiger

de toekomst. Luister eens naar zijn Zesde sym-

wachten. Een tachtig minuten durend oratorium

Soms is Glanerts queeste naar licht en duisternis

bij Diether de la Motte, Günter Friedrichs en

fonie uit het begin van de vorige eeuw. Je kunt

waarvoor Glanert een uitgekiende constructie

Met zijn Requiem voor Jheronimus Bosch stonden

heeft uitgeknobbeld. Voor het achttiendelige

koor en orkest herbergen weer meer muzikale

lust. Aan het eind vertolken alle vier de solisten

buisklokken, maar dat ook in het hele verdere

werk combineert hij de klassieke Latijnse

invloeden uit onze tijd. Humor speelt daarbij

de onoverkomelijke hoofdzonde nummer één,

werk terugkeert.’ Eenmaal aanbeland in het

requiemteksten met gedeelten uit de middel­

een rol, met name als de zeven hoofdzonden

hebzucht. ‘Wij maken ons daar allemaal schuldig

paradijs wacht de moegestreden Bosch de god-

eeuwse handschriftenverzameling Carmina

verklankt moeten worden. Kleine dramatische

aan. Zelfs de kinderen. Zo overleven we,’ klinkt

delijke genade. Een hemelse vioolmelodie bege-

effecten in de instrumentatie die ik nog niet

Glanert realistisch.

leidt Bosch’ laatste stapjes naar het hiernamaals.

Burana.

‘Ik voelde sowieso de behoefte om de

‘Daarvoor heb ik de tedere melodie van een van

complete requiemtekst te toonzetten. Aan het

verklap.’ Gedurende het werk groeien het kleine

klassieke requiemgedeelte heb ik bovendien

en grote koor qua samenklank meer naar elkaar

het inofficiële ‘In Paradisum’ toegevoegd. Mijn

toe. ‘Een ruimtelijk effect waarmee ik refereer

Tijdens dit gerechtelijk requiem krijgt de arme

De montere melancholie van Heinrich Isaacs

Jheronimus bereikt ten slotte het paradijs,’ stelt

aan de oude echocomposities uit de Venetiaanse

Jheronimus Bosch nogal wat naar zijn hoofd

zettingen van Innsbruck, ich muss dich lassen

Glanert gerust. Ieder requiemdeel wordt verge-

school.’ De componist gunt zichzelf meer vrijheid

geslingerd. Bij aanvang van ieder zondig deel

(wellicht te dateren rond 1495) is inderdaad een

zeld van en afgewisseld met een uit de Carmina

in de keuze van tempi. ‘Ik wil meer dynamiek en

wordt hij luidkeels aangeroepen door een

rake keuze. Een verzoenende melodie die zijn eeuwige, spirituele glans niet verloren heeft.

Goddelijke genade

de populairste liedjes uit Bosch’ tijd gekozen.’

Burana afkomstige tekst over de zeven hoofd-

een frisse impact, zoals een snel Sanctus. Alleen

spreekstem (aartsengel Michaël): ‘Hieronymus!

zonden en het kwaad. ‘De gedeeltes die Carl Orff

maar langzame tempi omdat het nou een-

Hieronymus Bosch!’ Deze hartstochtelijke ma-

Religieuze muziek mag je Glanerts requiem

heeft gebruikt sla ik vanzelfsprekend over,’ licht

maal heilige muziek is, dat is niets voor mij.’

ning wordt consequent gevolgd door de naam

gerust noemen. ‘Het is de eerste keer dat ik een

Glanert toe.

Glanert zou geen volbloed operacomponist zijn

van de demon die past bij iedere afzonderlijke

religieus werk schrijf. Echte kerkmuziek. Ik ben

tekst en muziek te verhogen heeft de componist

als hij in de gedeeltes rond de hoofdzonden niet

hoofdzonde. ‘Ik kwam er inderdaad achter dat

nu een stuk ouder en dit was het juiste moment

een ideale, ruimtelijke opstelling in gedachten.

zou uitpakken. Iedere solist krijgt een sappige

iedere duivel ook nog eens zijn eigen zondige

om daar aan te beginnen.’ In Duitsland groeide

Aan de ene kant van de concertruimte posteert

zonde toebedeeld, maar hij heeft nog wat extra’s

werkgebied heeft,’ merkt Glanert droogjes op.

hij op in de lutheraanse traditie. ‘Maar een

het kleine koor (‘Fernchor’) zich bij het orgel. Op

in petto. ‘Zowel de twee vrouwelijke solisten als

‘Iedere aanroeping begint overigens met een the- kerkganger ben ik nooit geweest. Ik geloof.

het hoofdpodium aan de andere zijde staan het

de twee mannelijke solisten voeren een duet

ma dat ik gebaseerd heb op noten uit de naam

symfonieorkest, het grote koor en de solisten

uit. Duetten rondom de vleselijke zondes. Ik kon

Hieronymus Bosch. HiERonymuS BosCH oftewel

em wel achter gekomen. Ik geloof in God maar

opgesteld. ‘Het kleinere koor met orgel maken

aan dit idee geen weerstand bieden,’ glimlacht

HERS BCH,’ schrijft Glanert op een kladje. Hij

niet in de kerk en de organisatie daarachter. Ik

Om de innerlijke dramatiek van

Daar ben ik tijdens het schrijven van het requi-

oude muziek die zou kunnen stammen uit de

Glanert verwachtingsvol. De sopraan en de

doelt daarmee op de (Duitse) notennamen H (b),

beleef mijn geloof meer in een privéomgeving.

periode rond 1500. Middeleeuwse muziek maar

alt/mezzo buigen zich over de traagheid, en

E (e), R (re = d), S (es), B (bes), C (c) en weer H

Desalniettemin heb ik wel een diep respect

dan natuurlijk in mijn eigen stijl. Het grote

de bas en tenor gaan vanzelfsprekend op in de

(b). ‘Een thema dat je het allereerst hoort in de

gekregen voor oude religieuze gebruiken.’

Ursula Hesse von den Steinen

Het werken aan het Bosch requiem heeft een

gastdirigent. Ook bouwde hij een veelomvat-

enorme indruk gemaakt op de componist. ‘Ja,

tende discografie op en vielen zijn opnamen

Ursula Hesse von den Steinen, geboren in

dit requiem liet me niet los. Als het goed is hoor

geregeld in de prijzen. Stenz wordt beschouwd

Keulen, studeerde aan de Hochschule der Künste

den. Sinds 2006 staat Siegel als gastsolist op de

je dat terug in de muziek.’

als een belangrijk pleitbezorger van de muziek

in Berlijn en volgde masterclasses bij Brigitte

bühne in Europese en Amerikaanse operahuizen,



van Hans Werner Henze, van wie hij diverse

Fassbaender, Christa Ludwig en Aribert Reimann. waarbij het personage van Mime in Wagners Das

opera’s in première bracht. Daarnaast staan met

Als vaste soliste aan de Semperoper in Dresden

Rheingold en Siegfried een favoriet is.

name zijn uitvoeringen van werken van Mahler

bouwde ze haar repertoire als mezzosopraan

www.gerhardsiegel.com

Mark van de Voort

Naast een interview met Detlev Glanert (Amsterdam, 29 april 2016) is voor dit artikel onder meer gebruik gemaakt van teksten

en Wagner hoog aangeschreven.

op. Gastrollen in operahuizen als De Nationale

en concepten van de componist en informatie van zijn uitgever

www.markusstenz.com

Opera in Amsterdam, De Munt in Brussel en

Boosey & Hawkes.

Markus Stenz Markus Stenz genoot zijn opleiding aan

Staatstheater Nürnberg kon hij zijn repertoire van dramatische en heroïsche tenorrollen uitbrei-

Christof Fischesser

het Théâtre du Capitole de Toulouse volgden

Christof Fischesser groeide op in een muzikale

toen al snel. Ze raakte bekend vanwege haar

familie en studeerde aan het conservatorium in

De Poolse sopraan Aga Mikolaj studeerde bij

vertolkingen van Marie in Wozzeck van Alban

Frankfurt am Main. De Duitse bas begon zijn

Elisabeth Schwarzkopf en was tot 2007 soliste

Berg, Fricka in Wagners Das Rheingold en rollen in

operacarrière aan het Badisches Staatstheater

bij de Bayerische Staatsoper in München. Naast

moderne opera’s, zoals Die Tragödie des Teufels van

Karlsruhe en maakte tot 2015 deel uit van het

Aga Mikolaj

de Keulse Hochschule für Musik bij Volker

hoofdrollen in vele opera’s van Mozart vertolk-

Peter Eötvös. Het repertoire van Hesse von den

ensemble van het Opernhaus Zürich. Met opera-

Wangenheim en in Tanglewood bij Leonard

te zij rollen in opera’s van Wagner en Richard

Steinen beweegt zich tussen werken van Johann

rollen als Figaro in Mozarts Le nozze di Figaro en

Bernstein en Seiji Ozawa. De Duitse dirigent

Strauss. Aga Mikolaj zong onder meer bij de

Sebastian Bach en Jörg Widmann.

Heinrich der Vogler in Wagners Lohengrin trad hij

had de leiding over achtereenvolgens het

Opéra National de Paris, de Deutsche Oper

ursulahessevondensteinen.de

Montepulciano Festival, London Sinfonietta,

Berlin, het Glyndebourne Festival en de Los

het Melbourne Symphony Orchestra en het

Angeles Philharmonic. Mikolaj zong in Wagners

Gürzenich-Orchester en de Oper Köln. Stenz

Der Ring des Nibelungen onder leiding van Daniel

Gerhard Siegel begon zijn muzikale carrière als

op het internationale concertpodium en bij fes-

is chef-dirigent van het Radio Filharmo­nisch

Barenboim in een coproductie van de Staatsoper

instrumentalist en componist. Na zijn zangstu-

tivals als de Salzburger Festspiele en het Festival

Orkest en eerste gastdirigent van het Baltimore

Berlin en het Teatro alla Scala in Milaan en debu-

die aan het conservatorium van Augsburg trad

d’Aix-en-Provence. www.fischesser.de

Symphony Orchestra. Naast zijn vaste verbin-

teerde bij de BBC Proms in 2013.

hij toe tot het operagezelschap van Theater Trier.

tenissen is hij wereldwijd een veel gevraagd

www.agamikolaj.com

Vooral tijdens zijn latere dienstverband aan het

Gerhard Siegel

op in de grote operahuizen van Londen, Wenen, Parijs, Lyon, Berlijn, München, Dresden, Houston en Chicago. Fischesser is een graag geziene gast

David Wilson-Johnson

Adams. Op het programma staan daarnaast

according to the other Mary van John Adams en

op als liedbegeleider. Al dertig jaar vormt hij een

David Wilson-Johnson is afkomstig uit

inmiddels ‘klassieke’ twintigste-eeuwse wer-

Caligula van Detlev Glanert, die beide wer-

pianoduo met Wyneke Jordans.


Northampton, Engeland. Hij studeerde moder-

ken, opera en het romantisch repertoire. Het

den gedirigeerd door Markus Stenz in de NTR

www.leovandoeselaar.com

ne talen in Cambridge en zang aan de Royal

koor is nauw verbonden met de Nederlandse

ZaterdagMatinee. Caswell treedt veelvuldig op

Academy of Music in Londen, waar hij vele

Publieke Omroep, waarmee het te horen is in

als koordirigent van het Collegium Vocale Gent;

prijzen won. In zijn jonge jaren zong hij in

diverse omroepseries. Naast de samenwerking

zo was hij betrokken bij hun Janácˇek-cd, die

Het Koninklijk Concertgebouworkest wordt door

diverse koren, waaronder de BBC Singers en

met het Radio Filharmonisch Orkest wordt het

met de Preis der Deutschen Schallplattenkritik

de internationale kritiek tot ‘s werelds beste

het Monteverdi Choir. Zijn operadebuut maakte

Groot Omroepkoor regelmatig uitgenodigd

werd bekroond. In 2013 richtte Edward Caswell in

orkesten gerekend. Het staat bekend om de

de Britse bariton in Henze’s We Come to the River

door het Koninklijk Concertgebouworkest, het

Schotland de Cromarty Youth Opera op.

unieke klank en stilistische flexibiliteit en werkt

www.edwardcaswell.co.uk

met de meest vooraanstaande componisten en

bij de Royal Opera in 1976. Eenentwintig jaar

Rotterdams Philharmonisch Orkest en de Berliner

lang zong hij daar met grote regelmaat in een

Philharmoniker. Sinds het seizoen 2015-2016 is

verscheidenheid aan opera’s. Gedurende veertig

Klaas Stok koorleider. Michael Gläser is vaste

Leo van Doeselaar

Koninklijk Concertgebouworkest

dirigenten. Zo stonden Gustav Mahler, Richard Strauss en Igor Stravinsky meer dan eens voor

jaar was hij te gast bij alle grote operahuizen en

gastdirigent sinds september 2010. Het Groot

Leo van Doeselaar is organist, pianist en forte­

het orkest. Sinds de oprichting in 1888 zijn er

festivals ter wereld. In 2006 besloot hij te stop-

Omroepkoor kreeg in 2017, samen met het Radio

pianist. Na piano- en orgellessen bij Gerard

slechts zeven chef-dirigenten geweest: Willem

pen met opera en zich alleen nog toe te leggen

Filharmonisch Orkest, de Concertgebouwprijs

Akkerhuis in Den Haag studeerde hij aan het

Kes, Willem Mengelberg, Eduard van Beinum,

op concerten. www.davidwilsonjohnson.com

toegekend. www.grootomroepkoor.nl

Sweelinck Conservatorium orgel bij Albert

Bernard Haitink, Riccardo Chailly, Mariss Jansons

Groot Omroepkoor

Edward Caswell

de Klerk en piano bij Jan Wijn. Vervolgens

en – met ingang van 2016/17 – Daniele Gatti.

verdiepte Van Doeselaar zich in historische

Hare Majesteit Koningin Máxima is beschermvrouwe. Op de Academie van het Koninklijk

Met zestig vocalisten is het Groot Omroepkoor

De Schotse koordirigent Edward Caswell is

uitvoeringspraktijk en in het Franse orgelreper-

het grootste professionele koor van Nederland.

sinds 2008 regelmatig te gast bij het Groot

toire bij André Isoir en nam fortepianolessen

Concertgebouworkest worden jonge, talentvolle

Sinds de oprichting in 1945 brengt het koor

Omroepkoor, als dirigent en voorbereider

bij Malcolm Bilson en Jos van Immerseel. Als

musici opgeleid in het orkestspel. In 2013 onder-

een breed repertoire, met opdrachtwerken

van concerten en cd-opnamen met Kenneth

organist van het Barokorkest van de Nederlandse

nam het Koninklijk Concertgebouworkest een

van Nederlandse componisten als Wagemans

Montgomery, Riccardo Chailly, Bernard Haitink

Bachvereniging werkt Van Doeselaar samen met

uitgebreide wereldtournee ter gelegenheid van

en Visman, en premières van buitenlandse

en Daniele Gatti. Zo bereidde Caswell in 2013

vele vooraanstaande oudemuziekspecialisten.

zijn 125-jarig jubileum.

componisten onder wie MacMillan, Henze en

de Nederlandse premières voor van The gospel

Als pianist speelt hij kamermuziek en treedt hij

www.concertgebouworkest.nl

Detlev Glanert - Requiem for Hieronymus Bosch

No. 1

No. 1

No. 1

Nr. 1

De Demonibus

Of Demons

Des démons

Von Dämonen









(Voice from above)

(Voice from above)

(Voix du dessus)

(Stimme aus der Höhe)

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!









(Solo quartet, large choir and orchestra)

(Solo quartet, large choir and orchestra)

(Solistes, grand choeur et orchestre)

(Solisten, großer Chor und Orchester)

Omne genus demoniorum

Every kind of demon,

Démons de toute sorte,

Dämonen aller Art,

cecorum,

blind,

aveugles,

Dämonen der Blindheit,

claudorum

lame,

boiteux,

der Lahmheit

sive confusorum,

or mad,

égarés,

und des Wahnsinns,

attendite iussum meorum

attend to the command

soyez attentifs à mes ordres

habt acht auf meinen Befehl

et vocationem verborum.

and summons of my words.

et à mon évocation.

und auf die Beschwörung meiner Worte!

Omnis creatura phantasmatum,

Every form of phantoms

Esprits malfaisants de toute nature

Alle Naturen böser Geister,

que corroboratis principatum

that strengthen the dominion of the

consolidant le pouvoir

die ihr die Herrschaft der

serpentis tortuosi,

writhing, poisonous serpent,

du serpent venimeux

gewundenen Giftschlange festigt,

venenosi,

et plein d’orgueil

qui traxit per superbiam

who drew with him through pride

qui a trainé dans ses replis

die in ihrer stolzen Überhebung

stellarum partem tertiam,

the third part of the stars,

le tiers des étoiles du ciel,

einen Dritteil der Sterne herunterriß,

Gordan,

Gordan,

Gordan,

Gordan,

Ingordin et Ingordan:

Ingordin, and Ingordan:

Ingordin et Ingordan :

Ingordin und Ingordan:

per sigillum Salomonis

by Solomon’s Seal

par le sceau de Salomon

Bei Salomonis Siegel

et per magos Pharaonis

and Pharaoh’s sorcerers

et les mages de Pharaon,

und bei den Magiern des Pharao

omnes vos coniuro

I conjure you all,

je vous conjure tous

beschwöre ich euch alle,

omnes exorcizo

I exorcize you all,

et vous adjure,

banne ich alle,

per tres magos Caspar,

by the three Magi Caspar,

par les trois Mages Gaspard,

bei den drei Magiern Kaspar,

Melchior et Balthasar,

Melchior, and Balthasar,

Melchior et Balthazar,

Melchior und Balthasar,

per regem David,

by King David,

par le roi David

bei König David,

qui Saul sedavit,

who soothed Saul

qui a calmé Saül

der Saul besänftigte,

cum iubilavit,

when he sang

en jouant de la musique

indem er musizierte

vosque fugavit.

and put you to flight.

et vous a ainsi mis en fuite.

und euch so vertrieb.

Vos attestor,

I summon you,

Je vous implore

Ich rufe euch auf,

vos contestor

I adjure you

et vous supplie,

ich verpflichte euch

per mandatum Domini,

by the Lord’s command,

par ordre du Seigneur,

zur Aussage durch Befehl des Herrn:

ne zeletis,

be not jealous

de ne pas me cacher

Verheimlicht nicht,

quem soletis

of the man

quel homme

welchen Menschen

vos vexare, homini,

ye are wont to trouble,

vous avez l’habitude de harceler.

ihr zu belästigen pflegt.

ut compareatis

that ye appear

Apparaissez

Erscheint

et post discedatis

and afterward depart

puis allez-vous-en

und verschwindet sodann,

et cum desperatis

and dwell in hell

et retournez habiter le chaos

und bewohnt das Chaos

chaos incolatis.

with those in despair.

avec les désespérés.

zusammen mit denen, die keine Hoffnung haben.

Attestor,

I summon

Je vous implore

Ich rufe auf,

contestor

and adjure you

et vous supplie

ich verpflichte zur Aussage

per timendum,

by the frightful

par le jour redoutable

beim fürchterlichen,

per tremendum

and dreadful

et terrible

beim schrecklichen

diem iudicii,

day of judgement,

du Jugement

Tag des Gerichts

eterni supplicii,

of eternal punishment,

et du châtiment éternel,

und der endlosen Strafe,

diem miserie,

the day of misery,

jour de misère

dem Tag des Unglücks,

perennis tristitie,

of everlasting woe,

et de tristesse sans fin

der ewigen Trostlosigkeit,

qui ducturus est

that shall lead

qui vous

der euch in die

vos in infernum,

you to hell

conduira en enfer

Hölle führen,

salvaturus est

and save us

et nous sauvera

uns aber für immer

nos in eternum.

to eternity.

pour l’éternité.

erretten wird.

Per nomen mirabile

By the wondrous and

Par le nom admirable

Beim wunderbaren

atque ineffabile

ineffable four-lettered

et ineffable

und unaussprechlichen Namen,

Dei tetragrammaton,

name of God,

et la tétragramme de Dieu

dem göttlichen Tetragramm

ut expaveatis

that ye may be fearful and

- ayez peur

− Furcht und Schrecken

et perhorreatis,

shudder for dread,

et tremblez ! -

sei euer Teil! −

vos exorcizo,

I exorcize you,

je vous adjure,

beschwöre ich euch,

Larve,

Ghosts,

Larves,

Larven,

Fauni,

Fauns,

Faunes,

Faune,

Manes,

Shades of the Dead,

Mânes,

Manen,

Nymphe,

Nymphs,

Nymphes,

Nymphen,

Sirene,

Sirens,

Sirènes,

Sirenen,

Adryades,

Dryads,

Dryades,

Dryaden,

Satyri,

Satyrs,

Satyres,

Satyrn,

Incubi,

Incubi,

Incubes,

Inkubi,

Penates,

Household Gods,

Pénates,

Penaten,

ut cito abeatis,

that ye swiftly depart,

éloignez-vous vite

daß ihr auf der Stelle weichet,

chaos incolatis,

inhabit hell,

vers le chaos, votre demeure,

im Chaos hauset,

ne vas corrumpatis

lest ye corrupt the vessel

sans corrompre aucun vase

auf daß ihr nicht ein Gefäß

christianitatis.

of Christianity.

de la chrétienté.

christlichen Glaubens verderbet!

Tu nos, Deus, conservare ab hostibus digneris!

Deign, O God, to preserve us from our enemies!

Et toi, Dieu, daigne nous protéger de nos

O Gott, beschütze uns in deiner Güte vor den

ennemis !

Feinden!

No. 2

No. 2

Nr. 2

Requiem Æternam

Requiem Æternam

Requiem Æternam

Requiem Æternam









No. 2

(Fernchor and organ)

(Fernchor and organ)

(Fernchor et orgue)

(Fernchor und Orgel)

Requiem æternam dona eis, Domine,

Eternal rest grant unto them, O Lord,

Donne-leur le repos éternel, Seigneur

Herr, gib ihnen die ewige Ruhe,

et lux perpetua luceat eis.

and let light perpetual shine upon them.

et que la lumière éternelle les illumine.

und das ewige Licht leuchte ihnen.

Te decet hymnus Deus in Sion,

A hymn, O God, becometh Thee in Sion,

Dieu, il convient de chanter tes louanges en Sion

Dir gebührt Lob, Herr, auf dem Sion,

et tibi reddetur votum in Jerusalem.

And a vow shall be paid to thee in Jerusalem.

et de t’offrir des sacrifices à Jérusalem

Dir erfüllt man Gelübde in Jerusalem.

Exaudi orationem meam,

Hear my prayer;

Exauce ma prière

Erhöre mein Gebet;

ad te omnis caro veniet.

all flesh shall come unto thee.

toute chair ira à toi

zu Dir kommt alles Fleisch.









(Large choir)

(Large choir)

(Grand choeur)

(Großer Chor)

Kyrie, eleison!

Lord, have mercy.

Seigneur, ayez pitié

Herr, erbarme Dich.

Christe, eleison!

Christ, have mercy.

Christ, ayez pitié

Christus, erbarme Dich.

Kyrie, eleison!

Lord, have mercy.

Seigneur, ayez pitié

Herr, erbarme Dich.



(Fernchor, large choir and organ)



(Fernchor, large choir and organ)



(Fernchor, grand choeur et orgue)



(Fernchor, großer Chor und Orgel)

Requiem æternam dona eis, Domine,

Eternal rest grant unto them, O Lord,

Donne-leur le repos éternel, Seigneur,

Herr, gib ihnen die ewige Ruhe

et lux perpetua luceat eis.

and let light perpetual shine upon them.

et que la lumière éternelle les illumine.

und das ewige Licht leuchte ihnen.

In memoria æterna erit iustus,

The just shall be in everlasting remembrance:

Le juste restera dans un souvenir éternel,

In ewigem Gedenken lebt der Gerechte fort:

ab auditione mala non timebit.

he shall not fear ill report.

duquel il n’a pas à craindre une mauvaise

vor Unglücksbotschaft braucht er nicht zu

réputation.

bangen.

No. 3

No. 3

No. 3

Nr. 3

Gula

Gluttony

La gourmandise

Völlerei









(Voice from above)

(Voice from above)

(Voix du dessus)

(Stimme aus der Höhe)

Hieronymus! Hieronymus Bosch

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch

Hieronymus! Hieronymus Bosch

Beelzebul!

Beelzebub!

Beelzebul!

Beelzebul!









(Bass and orchestra)

(Bass and orchestra)

(Basse et orchestre)

(Bass und Orchester)

Alte clamat Epicurus:

Loudly shouts Epicurus:

Épicure proclame bien haut :

Laut verkündet Epikur:

«Venter satur est securus.

‘A full belly has no fear.

« On peut se fier à un ventre plein.

»Auf einen vollen Magen kann man sich verlassen.

Venter deus meus erit,

The belly is my god.

Oui, j’aurai pour dieu le ventre.

Der Bauch soll mein Gott sein.

talem deum gula querit,

It is such a god the gullet seeks,

Ma gourmandise exige un tel dieu,

Die Völlerei verlangt nach einem solchen Gott,

cuius templum est coquina,

whose temple is the kitchen,

qui a son temple dans les cuisines,

dessen Tempel die Küche ist,

in qua redolent divina.»

in which there are divine odours.’

d’où s’exhalent des odeurs délicieuses. »

in der es göttlich duftet.«

Ecce deus opportunus,

Behold a convenient god,

C’est un dieu tres accommodant :

Sieh, dies ist ein brauchbarer Gott:

nullo tempore ieiunus,

at no time is he hungry,

il n’est jamais à jeun;

Niemals ist er nüchtern,

ante cibum matutinum

before the morning meal

dès le matin, ivre,

vor dem Frühstück

ebrius eructat vinum,

he is drunk and belches wine;

il éructe le vin.

rülpst er, schon betrunken, den Wein hoch,

cuius mensa et cratera

his table and bowl

Sa table et ses coupes

sein Altar und sein Mischkrug

sunt beatitudo vera.

are true blessedness.

donnent le vrai bonheur.

bedeuten die wahre Seligkeit.

Cutis eius semper plena

His skin is always full

Sa peau toujours gonflée

Seine Haut ist immer straff

velut uter et lagena;

like his wine-flask and his flagon;

le fait ressembler à une outre ou à une bouteille;

wie ein Schlauch oder wie eine Flasche;

iungit prandium cum cena,

he combines lunch and dinner,

il prolonge le déjeuner jusqu’au dîner,

er läßt das Frühstück ins Mittagessen übergehen,

unde pinguis rubet gena,

so that his cheek is red,

rendant ainsi vermeilles ses grosses joues.

wodurch seine Wangen feist und rosig werden,

et, si quando surgit vena,

and whenever his ‘vein’ rises,

Et quand par hasard son membre se dresse,

und wenn einmal seine Ader anschwillt,

fortior est quam catena.

it is stronger than a chain.

il est plus dur qu’une chaîne.

ist sie kräftiger als eine Kette.

Sic religionis cultus

Thus the ritual of this religion

La pratique de cette religion

Und der Kult dieser Religion

in ventre movet tumultus,

provokes uproar in the belly;

déclenche dans le ventre un tumulte

löst im Bauch Aufruhr aus, aus dem Bauch

rugit venter in agone,

the belly bellows in the strife,

dont on perçoit le bruit sourd.

vernimmt man das Wettkampfgebrüll:

vinum pugnat cum medone;

as wine fights with mead;

Le vin lutte contre l’hydromel.

Der Wein kämpft mit dem Met.

vita felix otiosa,

a happy life of leisure,

Ah! l’heureuse oisiveté,

O glückliches Nichtstun, das nur dann

circa ventrem operosa.

whose labours concern the belly!

qui ne cesse que pour avaler !

aktiv wird, wenn’s ums Essen geht!

No. 4

No. 4

No. 4

Nr. 4

Absolve Domine

Absolve Domine

Absolve Domine







Absolve Domine

(Soloists, large choir, fernchor and orchestra)

(Soloists, large choir, fernchor and orchestra)

(Solistes, grand choeur, Fernchor et orchestre)

(Solisten, großer Chor, Fernchor und Orchester)

Absolve, Domine,

Forgive, O Lord,

Absous, Seigneur,

Befreie, o Herr,

animas omnium fidelium defunctorum

the souls of all the faithful departed

les âmes de tous les fidèles défunts

die Seelen aller verstorbenen Gläubigen

ab omni vinculo delictorum

from all the chains of their sins,

de tout lien de péché,

von jeder Fessel der Schuld.

et gratia tua illis succurente

and, thy grace coming to their aid,

et que, secourues par ta grâce, elles méritent,

Deine Gnade komme ihnen zu Hilfe,

mereantur evadere iudicium ultionis,

may they deserve to avoid the judgment

Seigneur, d’échapper au jugement vengeur

auf dass sie entrinnen dem Rachegerichte.

et lucis æternæ beatitudine perfrui

of vengeance, and to enjoy the blessedness of

et de goûter aux joies de la lumière éternelle.

Lass sie genießen des ewigen Lichtes Glückseligkeit.

everlasting light. No. 5

Ira

(Voice from above)

Nr. 5

No. 5

No. 5

Wrath

La colère

Jähzorn







(Voice from above)

(Voix du dessus)

(Stimme aus der Höhe)

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Satanas!

Satanas!

Satanas!

Satanas!









(Tenor and orchestra)

(Tenor and orchestra)

(Ténor et orchestre)

(Tenor und Orchester)

Mundus finem properans vergit ad

The world, approaching its end,

Le monde hâtant sa fin

Die Welt, ihr eigenes Ende beschleunigend, neigt

occasum;

is declining to sunset;

incline vers son coucher ;

sich dem Untergang zu.

omnis compaternitas retro vertit nasum.

all godfatherdom turns its nose backwards.

tous les pères spirituels détournent le nez.

Alle geistlichen Väter wenden ihr Gesicht ab,

celeste sacrarium sic minatur casum,

The sanctuary of heaven threatens to fall

Le sanctuaire céleste menace de s’effondrer,

das himmlische Heiligtum droht vernichtet

quasi cum novacula fundo sit abrasum.

just as if it had been cut from the ground with a

comme s’il avait été tranché au rasoir de fond en

zu werden, gerade so, als würde es mit dem

razor.

comble.

Rasiermesser weggeschabt.

Dolor se multiplicat ut parturientis;

Pain multiplies itself like that of one giving birth;

La douleur se multiplie comme pour une femme

Der Schmerz wird unerträglich groß wie bei

sevit in ecclesia pena morientis.

in the church rages the suffering of one dying.

en couches ; une souffrance mortelle sévit dans

einer Gebärenden, Todespein wütet in der Kirche,

non est, qui respiciat lacrimas plangentis,

There is no-one who heeds the tears of the

l’église ; personne ne prête attention aux larmes

keiner achtet auf die Tränen, die sie weint,

sed manus invaluit iacula mittentis.

mourner, but strong has grown the hand of the

qu’elle verse dans l’affliction, en revanche la main

vielmehr ist die Hand dessen, der Geschosse

spear-thrower.

de celui qui lance les traits s’est fortifiée.

schleudert, übermächtig geworden.

Antichristus nuntios plurimos premisit,

Antichrist has sent many messengers before him,

L’Antéchrist a envoyé de très nombreux messa-

Der Antichrist hat gar viele Boten vor sich her

sed in Christi milites acies divisit,

but has divided his lines of battle against Christ’s

gers pour le précéder, et contre les soldats du

gesandt, mehr noch: Er hat seine Schlachtreihen

quibus arma bellica plurima commisit

soldiers and furnished them with many weapons

Christ il a réparti ses troupes, auxquelles il a con-

eingeteilt gegen die Streiter Christi. Ihnen hat er

renovare cupiens, demon quod amisit.

of war, desiring to restore what the Devil lost.

fié de très nombreuses armes de guerre, parce

vielfältige Waffen zum Kriegführen mitgegeben,

qu’il désire recouvrer ce que le démon a perdu.

weil er dem Teufel das zurückgewinnen will, was dieser einst verloren hatte.

No. 6

No. 6

No. 6

Nr. 6

Dies Iræ

Dies Iræ

Dies Iræ

Dies Iræ









(Large choir, soloists and orchestra)

(Large choir, soloists and orchestra)

(Grand choeur, solistes et orchestre)

(Großer Chor, Solisten und Orchester)

Dies iræ, dies illa

That day, the day of wrath

Jour de colère, que ce jour là

Tag der Rache, Tag der Sünden,

solvet sæclum in favilla

shall consume the world in ashes,

Où le monde sera réduit en cendres,

Wird das Weltall sich entzünden,

teste David cum Sibylla.

as David and the Sibyl bear witness.

Selon les oracles de David et de la Sibylle.

wie Sibyll und David künden.

Quantus tremor est futurus

What trembling there will be

Quelle terreur nous envahira,

Welch ein Graus wird sein und Zagen,

quando judex est venturus

when the judge shall come

Lorsque le juge viendra

Wenn der Richter kommt, mit Fragen

cuncta stricte discussurus.

to examine all things strictly!

Pour délivrer son impitoyable sentence !

Streng zu prüfen alle Klagen!

Tuba mirum spargens sonum

The trumpet, scattering its wondrous

La trompette répandant un son étrange,

Laut wird die Posaune klingen,

per sepulchra regionum

sound across the graves of the world,

parmi les sépulcres de tous pays,

Durch der Erde Gräber dringen,

coget omnes ante thronum.

shall summon all before the throne.

rassemblera tous les hommes devant le trône.

Alle hin zum Throne zwingen.

Mors stupebit et natura,

Death and nature shall be astounded

La Mort sera stupéfaite, comme la Nature,

Schaudernd sehen Tod und Leben

cum resurget creatura

when mankind arises

quand ressuscitera la créature,

Sich die Kreatur erheben,

judicanti responsura.

to render account before the judge.

pour être jugée d’après ses réponses.

Rechenschaft dem Herrn zu geben.

Liber scriptus proferetur

A written book shall be brought forth

Un livre écrit sera fourni

Und ein Buch wird aufgeschlagen,

in quo totum continetur,

in which all is contained

dans lequel tout sera contenu

Treu darin ist eingetragen

unde mundus judicetur.

whereby the world shall be judged.

par quoi le Monde sera jugé.

Jede Schuld aus Erdentagen.

Judex ergo cum sedebit

Therefore, when the judge shall take his seat,

Quand le Juge donc tiendra séance,

Sitzt der Richter dann zu richten,

Quidquid latet apparebit,

all that is hidden shall appear;

tout ce qui est caché apparaîtra,

Wird sich das Verborgne lichten;

nil inultum remanebit.

nothing will remain unavenged.

et rien d’impuni ne restera.

Nichts kann vor der Strafe flüchten.

Quid sum miser tunc dicturus,

What shall I, a wretch, say then?

Que, pauvre de moi, alors dirai-je ?

Weh! Was werd ich Armer sagen?

quem patronum rogaturus,

On what patron shall I call

Quel protecteur demanderai-je,

Welchen Anwalt mir erfragen,

cum vix justus sit securus?

when even the just man is barely safe?

quand à peine le juste sera secouru ?

Wenn Gerechte selbst verzagen?

Rex tremendæ majestatis,

King of fearful majesty

Roi de terrible majesté,

König schrecklicher Gewalten,

qui salvandos salvas gratis,

that freely savest those worthy of salvation,

qui sauvez, ceux à sauver, par votre grâce,

Frei ist Deiner Gnade Schalten:

salva me, fons pietatis.

save me, fount of pity.

sauvez-moi, source de piété.

Gnadenquell, lass Gnade walten!









(Fernchor and organ)

(Fernchor and organ)

(Fernchor et orgue)

(Fernchor und Orgel)

Recordare, Jesu pie,

Remember, merciful Jesus,

Souvenez-vous, Jésus si doux,

Milder Jesus, wollst erwägen,

quod sum causa tuæ viæ,

that I am the cause of thy coming;

que je suis la cause de votre route;

Dass Du kamest meinetwegen,

ne me perdas illa die.

do not destroy me on that day.

ne me perdez pas en ce jour.

Schleudre mir nicht Fluch entgegen.

Quærens me sedisti lassus,

Seeking me, thou sattest down wearily,

En me cherchant vous vous êtes assis fatigué,

Bist mich suchend müd gegangen,

redemisti crucem passus,

thou didst redeem me by suffering the Cross;

me rachetant par la Croix, la Passion,

Mir zum Heil am Kreuz gehangen,

tantus labor non sit cassus.

let so great a labour not be in vain.

que tant de travaux ne soient pas vains.

Mög dies Mühn zum Ziel gelangen.

No. 7

No. 7

No. 7

Nr. 7

Invidia

Envy

L’envie

Neid









(Voice from above)

(Voice from above)

(Voix du dessus)

(Stimme aus der Höhe)

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Leviathan!

Leviathan!

Leviathan!

Leviathan!









(Soprano and orchestra)

(Soprano and orchestra)

(Soprano et orchestre)

(Sopran und Orchester)

Invidus invidia comburitur

The envious man burns with envy

L’envieux brûle d’envie,

Der Neider wird vom Neid zerfressen,

intus et extra.

within and without.

intérieurement et extérieurement.

innen und außen.

Invidiosus ego,

I strive to be the envied,

Encourir l’envie plutôt que l’éprouver,

Ein Beneideter, nicht ein Neider zu sein,

non invidus esse laboro.

not the envier.

voila à quoi je travaille.

ist mein Ziel.

Invidiam nimio cultu

Remember to avoid

Pense à éviter

Vermeide es,

vitare memento.

envy through excessive display.

de susciter l’envie par un luxe excessif.

durch übertriebenen Luxus Neid zu erregen.

Iustius invidia nichil est,

There is nothing juster

Rien n’est plus juste

Nichts ist gerechter

que protinus ipsos

than envy, which at once

que l’envie, qui aussitôt

als der Neid:

corripit auctores

seizes and tortures

mord et tourmente

Unverzüglich bestraft und martert er

excruciatque suos.

those who bring it into being

ceux qui la nourrissent.

den Neider selbst.

No. 8

No. 8

No. 8

Nr. 8

Juste judex

Juste judex

Juste judex

Juste judex









(Large choir, soloists and orchestra)

(Large choir, soloists and orchestra)

(Grand choeur, solistes et orchestre)

(Großer Chor, Solisten und Orchester)

Juste judex ultionis

Righteous judge of vengeance,

Juste Juge de votre vengeance,

Richter Du gerechter Rache,

donum fac remissionis

award the gift of forgiveness

faites-moi don de la rémission

Nachsicht üb in meiner Sache

ante diem rationis.

before the day of reckoning.

avant le jour du jugement.

Eh ich zum Gericht erwache.

Ingemisco tamquam reus,

I groan as one guilty,

Je gémis comme un coupable,

Seufzend steh ich schuldbefangen,

culpa rubet vultus meus,

my countenance blusheth for my fault;

la faute rougit mon visage,

Schamrot glühen meine Wangen,

supplicanti parce Deus.

spare thy suppliant, O God.

au suppliant, pardonnez Seigneur.

Lass mein Bitten Gnad erlangen.

Qui Mariam absolvisti

Thou that didst absolve Mary

Vous qui avez absous Marie

Hast vergeben einst Marien,

et latronem exaudisti,

and hear the thief ’s prayer

et, au bon larron, exaucé les vœux,

Hast dem Schächer dann verziehen,

mihi quoque spem dedisti.

hast given me too hope.

à moi aussi vous rendez l›espoir.

Hast auch Hoffnung mir verliehen.

Preces meæ non sunt dignæ,

My prayers are not worthy,

Mes prières ne sont pas dignes

Wenig gilt vor Dir mein Flehen;

sed tu bonus fac benigne,

but do thou in thy goodness act kindly,

mais vous, si bon, faites par votre bonté

Doch aus Gnade lass geschehen,

ne perenni cremer igne.

lest I burn in everlasting fire.

que jamais je ne brûle dans le feu.

Dass ich mög der Höll entgehen.

Inter oves locum præsta

Grant me a place amongst the sheep,

Entre les brebis placez-moi,

Bei den Schafen gib mir Weide,

et ab hædis me sequestra

and separate me from the goats,

que des boucs je sois séparé,

Von der Böcke Schar mich scheide,

statuens in parte dextra.

setting me on thy right hand.

en me plaçant à votre droite.

Stell mich auf die rechte Seite.

Confutatis maledictis

When the accursed are confounded,

Confondus, les maudits,

Wird die Hölle ohne Schonung

flammis acribus addictis

and consigned to intense flames,

aux flammes âcres assignés,

Den Verdammten zur Belohnung,

voca me cum benedictis.

summon me with the blessed.

appelez-moi avec les bénis.

Ruf mich zu der Sel’gen Wohnung.

Oro supplex et acclinis,

I pray, suppliant and prostrate,

Je prie suppliant et incliné,

Schuldgebeugt zu Dir ich schreie,

Cor contritum quasi cinis,

a heart as contrite as ashes;

le cœur contrit comme de la cendre,

Tief zerknirscht in Herzensreue,

gere curam mei finis.

take thou care of my ending.

prenez soin de ma fin.

Sel’ges Ende mir verleihe.



(Fernchor, soloists and orchestra)



(Fernchor, soloists and orchestra)



(Fernchor, soloists and orchestra)



(Fernchor, Solisten und Orchester)

Lacrimosa dies illa

That day is one of weeping,

Jour de larmes que ce jour là,

Tag der Tränen, Tag der Wehen,

qua resurget ex favilla

on which the guilty man shall rise again

où ressuscitera, de la poussière,

Da vom Grabe wird erstehen

judicandus homo reus.

from the ashes, to be judged.

pour le jugement, l’homme coupable.

Zum Gericht der Mensch voll Sünden;

Huic ergo parce Deus.

Therefore spare him, O God,

À celui-là donc, pardonnez, ô Dieu.

Lass ihn, Gott, Erbarmen finden.

Pie Jesu Domine,

merciful Lord Jesus:

Doux Jésus Seigneur,

Milder Jesus, Herrscher Du,

dona eis Requiem.

Give them rest.

donnez-leur le repos

Schenk den Toten Ruh.

Amen.

Amen.

Amen.

Amen.

No. 9

No. 9

No. 9

Nr. 9

Organ solo

Organ solo

Orgue solo

Orgel solo

No. 10

No. 10

No. 10

Nr. 10

Acedia

Sloth

La paresse

Faulheit









(Voice from above)

(Voice from above)

(Voix du dessus)

(Stimme aus der Höhe)

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Belphegor!

Belphegor!

Belphegor!

Belphegor!









(Soprano, alto and orchestra)

(Soprano, alto and orchestra)

(Soprano, alto et orchestre)

(Sopran, Alt und Orchester)

Dum Diane vitrea

When Diana’s glass lamp

Quand apparaît, le soir,

Wenn abends die gläserne Leuchte

sero lampas oritur

rises in the evening

la torche vitreuse de Diane,

Dianens aufsteigt

et a fratris rosea

and is lit

allumée

und vom rosenfarbenen Licht

luce dum succenditur,

by her brother’s rosy light,

par la flamme rouge de son frère,

ihres Bruders entzündet wird,

dulcis aura zephyri

the sweet breeze of Zephyrus as it blows

le doux souffle du zéphyr

dann fegt der linde Hauch Zephirs

spirans omnes etheri

removes all the clouds

chasse de l’éther

mit seinem Wehen den Äther von allen

nubes tollit;

of the heavens;

tous les nuages ;

Wolken rein,

sic emollit

thus the power of strings soften breasts

de même détend-il l’esprit

entkrampft gleicherweise

vis chordarum pectora

and changes

avec l’efficacité

mit der Wirkkraft

et immutat

the heart that nods

d’un instrument à cordes

eines Saitenspiels die Herzen

cor, quod nutat

at pledges of love.

et incite-t-il les coeurs indécis

und verwandelt das zerrissene Gemüt,

à manifester leur amour.

so daß es fähig wird für Liebesbezeugungen.

ad amoris pignora. Letum iubar Hesperi

The cheerful light of Hesperus

L’étoile du soir apporte

Das heitere Strahlen

gratiorem

gives the pleasing

au genre humain,

des Abendsterns

dat humorem

moisture

avec son éclat serein,

schenkt dem Geschlecht der Sterblichen

roris soporiferi

of sleep-indicing dew

l’humidité rafraîchissante

die erquickende Feuchte

mortalium generi.

to the race of mortals.

d’une rosée propice au sommeil.

schlafspendenden Taus.

O quam felix est antidotum soporis

Oh, what happiness attends the antidote of

Quel remède bienfaisant que le sommeil,

O wie glückbringend ist das Heilmittel des

quod curarum tempestates sedat et doloris!

sleep, which allays the storms of cares and pain!

qui calme la tempête des soucis et des douleurs !

Schlafs, das die Stürme der Sorgen und der

dum surrepit clausis oculorum poris,

As it creeps in through the closed pores of the

Quand il se glisse furtivement entre les yeux fer-

Schmerzen stillt! Wenn es in die geschlossenen

ipsum gaudio equiperat dulcedini amoris.

eyes, it matches in joy the sweetness of love.

més, il égale en agrément les plaisirs de l’amour.

Kanäle der Augen schleicht, kommt es mit seiner Lust der Liebeswonne gleich.

Morpheus in mentem

Morpheus draws into the mind

Morphée laisse entrer dans l’esprit

Morpheus läßt ins Innere dringen

trahit impellentem

a gentle breeze

le vent léger

den sanften Wind,

ventum lenem segetes maturas,

that drives the ripe crops,

agitant les moissons mûres,

der durch die reifen Saaten streift,

murmura rivorum per harenas puras

the murmurs of streams through clean sands,

le murmure des ruisseaux sur le sable pur,

das Murmeln des Baches im reinen Sandbett,

circulares ambitus molendinorum,

the circular rotations of mills,

le mouvement circulaire des meules

die kreisende Bewegung der Mühlräder,

qui furantur somno lumen oculorum.

that steal in sleep the light of the eyes.

- toutes choses qui empêchent les yeux de voir

die im Schlaf den Augen ihre Helle stehlen.

dans le sommeil. No. 11

No. 11

No. 11

Nr. 11

Domine, Jesu Christe

Domine, Jesu Christe

Domine, Jesu Christe

Domine, Jesu Christe









(Fernchor and organ, large choir and orchestra)

(Fernchor and organ, large choir and orchestra)

(Fernchor et orgue, grand choeur et orchestre)

(Fernchor und Orgel, großer Chor und Orchester)

Domine Jesu Christe, rex gloriæ,

Lord Jesus Christ, king of glory,

Seigneur, Jésus-Christ, Roi de gloire

O Herr Jesus Christus, König der Herrlichkeit,

libera animas omnium fidelium defunctorum

deliver the souls of all the faithful departed

délivre les âmes de tous les fidèles défunts

bewahre die Seelen der Verstorbenen

de poenis inferni et de profundo lacu;

from the pains of Hell and the bottomless pit.

des peines de l’enfer et de l’abîme sans fond:

vor den Peinen des Feuers, vor den Tiefen der

libera eas de ore leonis

Deliver them from the jaws of the lion,

délivre-les de la gueule du lion

Unterwelt und dem Rachen des Löwen,

ne absorbeat eas tartarus

lest hell engulf them,

afin que le gouffre horrible ne les engloutisse pas

dass die Hölle sie nicht verschlinge,

ne cadant in obscurum.

lest they be plunged into darkness;

et qu’elles ne tombent pas dans les ténèbres

noch dass sie hinabstürzen in die Finsternis.

Sed signifer sanctus Michael

but let the holy standard-bearer Michael

Mais que Saint-Michel, le porte-étendard,

Sondern das Panier des heiligen Michael

repræsentet eas in lucem sanctam.

lead them into the holy light,

les introduise dans la sainte lumière,

begleite sie zum ewigen Lichte,

Quam olim Abrahæ promisisti

that once thou didst promise to Abraham

que tu as autrefois promise jadis à Abraham

das du einst dem Abraham und dessen

et semini eius.

and his seed.

et à sa postérité.

Nachkommen verheißen hast.

Hostias et preces tibi Domine,

Lord, we offer thee sacrifices and prayers

Nous t’offrons, Seigneur, le sacrifice

Lobopfer und Gebete bringen

laudis offerimus

in praise,

et les prières de notre louange:

wir dir dar, Herr;

tu suscipe pro animabus illis

accept them on behalf of those

reçois-les pour ces âmes

nimm sie an für jene Seelen,

quarum hodie memoriam facimus.

whom we remember this day:

dont nous faisons mémoire aujourd’hui.

derer heute wir gedenken.

Fac eas, Domine, de morte transire ad vitam.

Lord, make them pass from death to the

Seigneur, fais-les passer de la mort à la vie

Gib, Herr, dass sie vom Tode hinübergelangen

Quam olim Abrahæ promisisti

life that once thou didst promise to

que tu as autrefois promise jadis à Abraham

zum Leben, das du einst dem Abraham und des-

et semini eius.

Abraham and his seed.

et à sa postérité.

sen Nachkommen verheißen hast.

No. 12

No. 12

No. 12

Nr. 12

Superbia

Pride

L’orgueil

Hochmut









(Voice from above)

(Voice from above)

(Voix du dessus)

(Stimme aus der Höhe)

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Luzifer!

Lucifer!

Luzifer!

Luzifer!









(Alto and orchestra)

(Alto and orchestra)

(Alto et orchestre)

(Alt und Orchester)

In huius mundi domo

Wretched man

Toi qui habites, misérable humain,

Mensch, der du im Hause dieser Welt

miser qui vivis homo,

that livest in the house of this world,

la maison de ce monde,

als Bettler lebst,

quod cinis es, memento:

remember that thou art ash;

souviens-toi que tu es poussière

vergiß nicht, daß du Staub bist

transibis in momento.

thou wilt pass away in a moment.

et que bientôt tu y retourneras.

und in einem Nu dahin sein wirst.

Post carnem cinis eris

After the flesh thou shalt be ash,

Après la vie charnelle, devenu cendre,

Nach dem Leben des Leibes wirst du zu Staub,

atque morte teneris.

and art gripped by death.

tu seras la proie de la mort ;

bist du in der Gewalt des Todes;

Cinis et origo.

Ash too is thine origin;

cendre est aussi ton origine.

Staub ist auch dein Ursprung.

sit tibi formido,

be thou afraid

Redoute le jour

Fürchte den Tag,

cum spiritus cadit

when the spirit falleth away

où ton souffle s’arrêtera

da dein Lebenshauch stillsteht

et ad Dominum vadit,

and goeth to the Lord

et ira vers le Seigneur

und zum Herrn zurückkehrt,

qui eum dedit.

who gave it.

qui te l’a donné!

der ihn dir einstmals gegeben hat.

Miser, qui hoc non credit.

Wretched is he that believeth it not.

Il est a plaindre, celui qui n’y pense pas.

Unglückselig, wer dies nicht wahrhaben will.

Vanitatum vanitas

Vanity of vanities,

Vanité des vanités

Eitelkeit der Eitelkeiten

et omnia vanitas!

and all is vanity!

et rien que vanité,

und nichts als Eitelkeit

est animalis homo

(Such is) the sensual man

tel est l’homme charnel

ist der Sinnenmensch

in huius mundi domo.

in the house of this world.

en ce monde.

im Hause dieser Welt.

Cuncta, que sub sole,

All things under the sun

Tout ce qui se fait sous le soleil,

Alles, was von der Sonne beschienen wird,

assimilantur mole,

are likened to millwheels,

semblable à une roue de moulin,

gleicht dem Mühlrad,

nam omnia volvuntur,

for all turn;

tourne sans cesse.

denn alles dreht sich im Kreise.

quedam dissolvuntur,

some are broken up,

Certaines choses se dissolvent,

Das eine ist im Stadium der Auflösung,

quedam ad vitam crescunt

some grow into life,

d’autres viennent à la vie,

während das andere sich zum Leben entfaltet,

et omnia decrescunt.

and all decrease.

finalement tout disparaît ;

doch schließlich vergeht alles,

Sed spiritalis homo

But the spiritual man

l’homme qui possède l’esprit au contraire

der Geistmensch aber

Dei regnat in domo.

reigneth in the house of God.

règne dans la maison de Dieu.

herrscht als König im Hause Gottes.

No. 13

No. 13

No. 13

Nr. 13

Sanctus

Sanctus

Sanctus

Sanctus









(Large choir, fernchor and orchestra)

(Large choir, fernchor and orchestra)

(Grand choeur, Fernchor et orchestre)

(Großer Chor, Fernchor und Orchester)

Sanctus, sanctus, sanctus

Holy, holy, holy,

Saint, saint, saint

Heilig, heilig, heilig

Dominus Deus Sabaoth.

Lord God of hosts!

Le Seigneur, dieu des Forces célestes.

Gott, Herr aller Mächte und Gewalten.

Pleni sunt coeli et terra gloria tua.

Heaven and earth are full of thy glory.

Le ciel et la terre sont remplis de ta gloire.

Erfüllt sind Himmel und Erde von deiner

Hosanna in excelsis!

Hosanna in the highest!

Hosanna au plus haut des cieux.

Herrlichkeit. Hosanna in der Höhe!









(Fernchor and organ)

Benedictus qui venit in nomine Domini.

(Fernchor and organ)

Blessed is he that cometh in the name of the Lord.

(Fernchor et orgue)

Béni soit celui qui vient au nom du Seigneur.

(Fernchor und Orgel)

Hochgelobt sei, der da kommt im Namen des Herrn.



(Large choir, fernchor and orchestra)



(Large choir, fernchor and orchestra)



(Grand choeur, Fernchor et orchestre)



(Großer Chor, Fernchor und Orchester)

Benedictus qui venit in nomine Domini.

Blessed is he that cometh in the name of the

Béni soit celui qui vient au nom du Seigneur.

Hochgelobt sei, der da kommt im Namen des

Hosanna in excelsis!

Lord. Hosanna in the highest!

Hosanna au plus haut des cieux.

Herrn. Hosanna in der Höhe!

No. 14

No. 14

No. 14

Nr. 14

Luxuria

Lust

La luxure

Wollust









(Voice from above)

(Voice from above)

(Voix du dessus)

(Stimme aus der Höhe)

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Asmodæus!

Asmodeus!

Asmodæus!

Asmodæus!









(Tenor, bass, men’s choir and orchestra)

(Tenor, bass, men’s choir and orchestra)

(Ténor, basse, chœur d’hommes et orchestre)

(Tenor, Bass, Männerchor und Orchester)

In lacu miserie

In the pit of misery

Tu te vautres, Pamphile,

Im Pfuhl des Elends

et luto luxurie

and the mud of lechery

dans le lit de la misère ,

und im Schmutz der Ausschweifung

volveris, inutile

you welter, wasting

et la boue de la luxure,

wälzt du dich, nutzlos

tempus perdens, Panphile!

your useless time, Panphilus!

et perds inutilement ton temps !

die Zeit vergeudend, Pamphilus!

cur offensas numinum

Why do you not fear

Pourquoi ne crains-tu pas

Wie denn? Gott zu beleidigen

aut derisum hominum

the anger of the gods

d’offenser les dieux

und den Spott der Menschen herauszufordern

non metuis,

or the mockery of men,

ni de faire rire les hommes,

macht dir nichts aus,

dum destruis

as you ruin

en détruisant ainsi

während du

corpus, rem et animam?

your body, wealth, and soul?

ton corps, ta fortune et ton âme ?

Leib, Vermögen und Seele zugrunde richtest?

salva saltem ultimam

Save at least the last

Sauve du moins la dernière

Rette wenigstens das letzte

vite portiunculam,

small portion of your life,

petite portion de ta vie,

Stückchen deines Lebens,

offerens celestibus

offering the heavenly ones,

en offrant au ciel,

indem du den Himmlischen,

pro iuvente floribus

instead of the flowers of youth,

à la place des fleurs de ta jeunesse,

wenn schon nicht deine Jugendblüte, so doch

senectutis stipulam!

the stalk of old age.

le chaume de ta vieillesse.

das Stroh deines Greisenalters darbringst.

Forsan ludo Veneris

Perhaps you are burnt in the game of love

Peut-être les jeux de Vénus

Vielleicht läßt du dich durch das Liebesspiel

ultra vires ureris,

beyond your strength,

te consument-ils au-delà de tes forces,

bis zur Erschöpfung entzünden,

ut amoris tedium

so that weariness with love

de sorte que le dégoût de l’amour

um zu erreichen, daß Ekel vor dem Liebesgenuß

tibi sit remedium.

is your cure.

sera pour toi le remède.

dir zum Heilmittel werde.

sed si te medullitus

But even if you

Mais même si, desséché

Aber selbst wenn du dich,

exsiccatum penitus

exhaust yourself,

jusqu’à la moelle,

ausgelaugt bis ins Mark,

exhaurias,

thoroughly dried out to the marrow,

tu t’épuises

völlig ausgibst

ut febrias,

so as to catch a fever,

et contractes la fièvre,

bis hin zu Fieberanfällen,

nichil tamen proficis,

still you achieve nothing

cela ne t’avancera cependant guère,

so bringt dich das trotzdem nicht weiter,

dum ad tempus deficis;

in fainting for a time;

puisque ton affaiblissement ne sera que

da du nur zeitweilig ohne Kraft bist.

nam insurget artius

for the Hydra surges

provisoire. En effet l’hydre aux têtes toujours

Denn noch bedrängender wird die Hydra

Hydra multiplicior,

to closer combat with more heads,

renaissantes te pressera ensuite plus

mit immer zahlreicheren Häuptern angreifen,

et post casum fortior

and the son of Earth rises

étroitement, et le fils de la Terre

und nach dem Fall wird stärker als zuvor

surget Terre filius.

stronger after falling.

se relèvera plus fort après chaque chute.

der Sohn der Erde wieder auferstehen.

Ut stes pede stabili

To stand on stable foot

Marche désormais d’un pied ferme,

Tritt auf mit festem Schritt,

sine casu facili,

without easily falling,

pour ne pas tomber facilement,

ohne wegen einer Kleinigkeit zu Fall zu kommen;

cave precipitium,

avoid the precipice,

et en t’écartant du vice

hüte dich vor dem Absturz,

devitando vitium.

shunning vice,

prends bien garde à l’abîme.

indem du dem Laster aus dem Weg gehst.

sed si te vexaverit

but if the Egyptian woman

Et si une Égyptienne

Wenn sie dich aber quält

aut si comprehenderit

has troubled you

te tourmente

oder festzuhalten sucht,

Egyptia,

or seized you,

ou cherche à t’attraper,

jene Ägypterin,

mox pallia

swiftly run away

laisse aussitôt

dann laß auf der Stelle

fugitivus desere,

and leave your cloak,

ton manteau sur place et fuis,

den Mantel fahren und flieh,

nec lucteris temere;

and do not rashly wrestle;

sans engager une lutte téméraire ;

und laß dich nicht waghalsig auf einen Kampf ein.

nam resistens vincitur

for in this kind of war

en effet dans ce genre de guerre

Denn wer Widerstand leistet, wird

in hoc belli genere,

he who resists is defeated,

on est vaincu quand on résiste,

in diesem besonderen Kampf besiegt, wenn aber

et qui novit cedere,

and he who knows how to yield,

tandis que celui qui sait céder,

einer klug genug ist, zu weichen, dann läuft man

fugiendo fugitur.

in fleeing, is fled.

grâce à ses dérobades on l’évite.

vor ihm, gerade weil er flieht, davon.

No. 15

No. 15

No. 15

Nr. 15

Agnus Dei

Agnus Dei

Agnus Dei

Agnus Dei









(Fernchor and organ, large choir and orchestra)

(Fernchor and organ, large choir and orchestra)

(Fernchor et orgue, grand choeur et orchestre)

(Fernchor und Orgel, großer Chor und Orchester)

Agnus Dei qui tollis peccata mundi.

O Lamb of God that takest away the sins

Agneau de Dieu qui enlève les péchés du monde,

Christe, Du Lamm Gottes, der du trägst die Sünd

Dona eis requiem.

of the world, grant them rest.

donnez leur le repos.

der Welt, gib ihnen Ruhe.

Agnus Dei qui tollis peccata mundi.

O Lamb of God that takest away the sins

Agneau de Dieu qui enlève les péchés du monde,

Christe, Du Lamm Gottes, der du trägst die Sünd

Dona eis requiem sempiternam.

of the world, grant them rest everlasting.

donnez leur le repos éternel.

der Welt, gib ihnen ewige Ruhe.









(Soprano, alto, large choir and orchestra)

(Soprano, alto, large choir and orchestra)

(Soprano, alto, grand choeur et orchestre)

(Sopran, Alt, großer Chor und Orchester)

Lux æterna luceat eis, Domine.

Let everlasting light shine upon them, Lord,

Que la lumière éternelle luise pour eux, Seigneur,

Ewiges Licht leuchte ihnen, Herr,

cum sanctis tuis in æternum,

with thy saints for ever,

au milieu de tes Saints et à jamais,

mit allen deinen Heiligen

quia pius es.

for thou art merciful.

car tu es miséricordieux.

denn du bist gut.









(Fernchor and organ)

(Fernchor and organ)

(Fernchor et orgue)

(Fernchor und Orgel)

Requiem æternam dona eis Domine,

Grant them eternal rest, Lord,

Donne-leur le repos éternel, Seigneur,

Herr, gib ihnen die ewige Ruhe,

et lux perpetua luceat eis.

and let perpetual light shine upon them,

et que la lumière éternelle les illumine,

und das ewige Licht leuchte ihnen,

quia pius es.

for thou art merciful.

car tu es miséricordieux.

mit allen deinen Heiligen, denn du bist gut.



(Fernchor, large choir and organ)



(Fernchor and organ)



(Fernchor, grand choeur et orgue)



(Fernchor, großer Chor und Orgel)

Pie Jesu, Domine,

Merciful Jesus, O Lord,

Doux Jésus Seigneur,

Gütiger Jesus, Herr,

dona eis requiem.

grant them rest.

donnez-leur le repos.

gib ihnen Ruhe.

Pie Jesu, Domine,

Merciful Jesus, O Lord,

Doux Jésus Seigneur,

Gütiger Jesus, Herr,

dona eis requiem sempiternam.

grant them rest eternal.

donnez-leur le repos éternel.

gib ihnen ewige Ruhe.

No. 16

No. 16

No. 16

Nr. 16

Avaritia

Avarice

L’avarice

Geiz









(Voice from above)

(Voice from above)

(Voix du dessus)

(Stimme aus der Höhe)

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Hieronymus! Hieronymus Bosch!

Mammon!

Mammon!

Mammon!

Mammon!









(Soloists and orchestra)

(Soloists and orchestra)

(Solistes et orchestre)

(Solisten und Orchester)

Ecce torpet probitas,

Lo, honesty is paralysed,

Vois. L’honnêteté sommeille,

Sieh, die Rechtschaffenheit liegt gelähmt

virtus sepelitur;

virtue is buried;

la vertu est enterrée,

darnieder, die Vortrefflichkeit wird zu Grabe

fit iam parca largitas,

generosity now becomes stingy,

la générosité devient rare,

getragen, Freigebigkeit wird immer seltener,

parcitas largitur;

stinginess is generous;

la ladrerie se répand,

Knauserei ist der neue Almosenier,

verum dicit falsitas,

falsehood speaks true,

le faux l’emporte sur le vrai,

die Falschheit triumphiert über die Wahrheit

veritas mentitur.

truth lies.

et la vérité elle-méme commence à mentir.

die Wahrheit selbst wird zur Lügnerin.









(Refl.)

(Refr.)

(Refr.)

(Refr).

Omnes iura ledunt

All do wrong to the law

Partout le droit est transgressé,

Alle brechen das Recht

et ad res illicitas

and retreat into unlawful things

et l’on se presse impunément

und wenden sich dem Verbotenen zu,

licite recedunt.

by legal ways.

vers ce qui est interdit.

ohne daß man ihnen wehrt.

Regnat avaritia,

Avarice reigns,

La cupidité règne,

Es herrscht die Gewinnsucht,

regnant et avari;

the avaricious also reign;

ainsi que les avares,

und die Gewinnsüchtigen

mente quivis anxia

everyone strives anxiously

chacun, s’agitant,

werden zu Herrschern,

nititur ditari,

to become rich,

aspire à s’enrichir,

voll innerer Unruhe strebt jeder nach Reichtum,

cum sit summa gloria

since the height of glory is

puisque la gloire suprême

da es keinen höheren Ruhm gibt,

censu gloriari.

to boast of one’s wealth.

consiste à se glorifier de sa fortune.

als sich großen Reichtums rühmen zu können.









(Refl.)

(Refr.)

(Refr.)

(Refr.)

Omnes iura ledunt

All do wrong to the law

Partout le droit est transgressé,

Alle brechen das Recht

et ad prava quelibet

and retreat into everything wrong

et l’on se presse criminellement vers

und wenden sich bedenkenlos

impie recedunt.

by wicked ways.

tous les vices.

jeglicher Bosheit zu.

Multum habet oneris

Very burdensome is

Il est très pénible

Mehr als lästig ist das

do das dedi dare;

‘I give, you give, I gave, to give’;

de conjuguer le verbe donner ;

›ich gebe‹, ›du gibst‹, ›ich habe gegeben‹, ›geben‹;

verbum hoc pre ceteris

this verb above all others

ce mot plus que tout autre,

vor allem von diesem Verbum

norunt ignorare

the rich know how not to know;

ils savent l’ignorer,

wollen die Reichen nichts wissen,

divites, quos poteris

you will be able to

les riches que l’on peut

die du getrost mit den Bösewichtern

mari comparare

compare them to the sea.

comparer aux méchants.

auf eine Stufe stellen kannst.









(Refl.)

(Refr.)

(Refr.)

(Refr).

Omnes iura ledunt

All do wrong to the law

Partout le droit est transgressé,

Alle brechen das Recht

et ad mala devia

and retreat into evils of the straight path

et l’on se presse impunément

und wenden sich bösen Verirrungen

licite recedunt.

by legal ways.

vers les voies obliques du mal.

ohne jegliche Strafe zu.

No. 17

No. 17

No. 17

Nr. 17

Libera Me & Peccatum

Libera Me & Sin

Libera Me & Péché

Libera Me & Die Sünde









(Large choir and orchestra)

(Large choir and orchestra)

(Grand choeur et orchestre)

(Großer Chor und Orchester)

Libera me!

Deliver me!

Délivre-moi !

Rette mich!

Debacchatur mundus pomo,

The world goes wild on the fruit

Le monde est en désordre à cause de la pomme

Die Welt tobt wegen des Apfels,

quod comedit primus homo.

that the first man ate.

qu’a mangée le premier homme ;

den der erste Mensch gegessen hat;

demonstratur nobis tomo,

It is shown in the first book

il nous est montré dans les Écritures

im heiligen Buch wird uns vor Augen geführt,

quod privamur nostra domo.

that we are deprived of our home.

qu’alors nous avons été chassés de notre patrie.

daß wir unserer Heimstatt beraubt sind.









(Soprano and orchestra)

(Soprano and orchestra)

(Soprano et orchestre)

(Sopran und Orchester)

Libera me, Domine, de morte æterna,

Deliver me, O Lord, from eternal death

Délivre-moi, Seigneur,

Rette mich, Herr, vor dem ewigen Tod

in die illa tremenda,

on that awful day

de la mort éternelle, en ce jour redoutable:

an jenem Tage des Schreckens,

quando coeli movendi sunt et terra,

when heaven and earth shall be shaken

où le ciel et la terre seront ébranlés,

wo Himmel und Erde wanken,

dum veneris judicare sæculum per ignem.

and thou shalt come to judge the world by fire.

quand tu viendras éprouver le monde par le feu.

da Du kommst, die Welt durch Feuer zu richten.



(Fernchor, large choir and orchestra)



(Fernchor, large choir and orchestra)



(Fernchor, grand choeur et orchestre)



(Fernchor, großer Chor und Orchester)



(Refl.)



(Refr.)



(Ref.)



(Refr.)

Prohdolor!

Woe!

Ô douleur!

Weh und ach!

Moyses et Aaron,

Moses and Aaron,

Moise et Aaron,

Moses und Aaron,

rex David et Salomon,

King David and Solomon,

le roi David et Salomon,

König David und Salomon,

Ierusalem et Gion,

Jerusalem and Gihon,

Jérusalem et Guihôn,

Jerusalem und Gihon,

mundus plorat et Sion.

the world wails and Zion.

le monde entier pleure avec Sion.

die Welt weint und Zion mit ihr.



(Large choir and orchestra)



(Large choir and orchestra)



(Grand choeur et orchestre)



(Großer Chor und Orchester)

Ecce tempus, tempus mestum,

Behold, the time, the sad time,

Comme les temps sont tristes

Seht, unsere Zeiten sind traurige Zeiten;

propter plebem fit infestum;

becomes hostile because of the people;

et funestes : la faute en revient aux humains qui,

sie verheißen nichts Gutes wegen des Volkes,

patet enim manifestum,

for it is plain and manifest

on le voit partout clairement,

denn es steht außer Frage,

quod plebs temptat inhonestum.

that the people are trying a thing dishonourable.

ne reculent devant aucune malhonnêteté.

daß das Volk nicht vor dem Bösen haltmacht.









(Alto and orchestra)

(Alto and orchestra)

(Alto et orchestre)

(Alt und Orchester)

Tremens factus sum ego, et timeo,

I am seized with fear and trembling

Voici que je tremble et que j’ai peur,

Zittern befällt mich und Angst,

dum discussio venerit, atque ventura ira.

until the trial shall be at hand and the wrath

devant le jugement qui approche, et la colère qui

denn die Rechenschaft naht und der drohende

to come.

doit venir.

Zorn.



(Fernchor, large choir and orchestra)



(Fernchor, large choir and orchestra)



(Fernchor, grand choeur et orchestre)



(Fernchor, großer Chor und Orchester)



(Refl.)



(Refr.)



(Ref.)



(Refr.)

Prohdolor!

Woe!

Ô douleur!

Weh und ach!

Moyses et Aaron,

Moses and Aaron,

Moise et Aaron,

Moses und Aaron,

rex David et Salomon,

King David and Solomon,

le roi David et Salomon,

König David und Salomon,

Ierusalem et Gion,

Jerusalem and Gihon,

Jérusalem et Guihôn,

Jerusalem und Gihon,

mundus plorat et Sion.

the world wails and Zion.

le monde entier pleure avec Sion.

die Welt weint und Zion mit ihr.

Alteratur creatura,

Creation is spoilt,

La création s’altére

Die Schöpfung verändert sich zum Schlechten,

fit nevosa, pro, natura.

nature, alas, grows warts.

et se dégrade, chaque élément se corrompt

sie wird fehlerhaft hinsichtlich ihrer Natur.

quid superbit limatura,

Why is the file-dust so proud,

selon sa nature. Pourquoi la vaisselle de terre

Warum überhebt sich das irdene Geschirr,

de qua summis nulla cura?

of which those above take no heed?

s’enorgueillirait-elle, quand les grands seigneurs

dem die hohen Herren keinerlei Beachtung

ne lui portent pas la moindre attention ?

schenken?



(Tenor and orchestra)



(Tenor and orchestra)



(Ténor et orchestre)



(Tenor und Orchester)

Dies illa, dies iræ,

That day, the day of wrath,

Ce jour-là doit être jour de colère,

O jener Tag, Tag des Zorns,

calamitatis et miseriæ,

of calamity and misery,

jour de calamité et de misère,

des Unheils, des Elends,

dies magna et amara valde.

a great and very bitter day.

jour mémorable et très amer.

o Tag, so groß und so bitter.



(Large choir and orchestra)



(Large choir and orchestra)



(Grand choeur et orchestre)



(Großer Chor und Orchester)



(Refl.)



(Refr.)



(Ref.)



(Refr.)

Prohdolor!

Woe!

Ô douleur!

Weh und ach!

Moyses et Aaron,

Moses and Aaron,

Moise et Aaron,

Moses und Aaron,

rex David et Salomon,

King David and Solomon,

le roi David et Salomon,

König David und Salomon,

Ierusalem et Gion,

Jerusalem and Gihon,

Jérusalem et Guihôn,

Jerusalem und Gihon,

mundus plorat et Sion.

the world wails and Zion.

le monde entier pleure avec Sion.

die Welt weint und Zion mit ihr.





(Soloists and orchestra)



Homo reus captivatur,

Guilty man is made a prisoner

L’homme, depuis le péché, est prisonnier de

Der schuldig gewordene Mensch bleibt ein

(Soloists and orchestra)

(Solistes et orchestre)

(Solisten und Orchester)

dum hic vagus exulatur;

while he wanders here in exile;

l’Ennemi et condamné à un exil errant ;

Gefangener, solange er hier in der Verbannung

non de iure gratulatur,

he has no pleasure of right,

à bon droit ignore-t-il la joie,

umherirrt; Freude kommt ihm von Rechts wegen

dum hic brevis moriatur.

since he is short-lived and dies.

puisqu’il meurt après une courte vie.

nicht zu, weil er nach kurzem irdischem Leben stirbt.



(Fernchor and orchestra)



(Fernchor and orchestra)



(Fernchor et orchestre)



(Fernchor und Orchester)



(Refl.)



(Refr.)



(Ref.)



(Refr.)

Prohdolor!

Woe!

Ô douleur!

Weh und ach!

Moyses et Aaron,

Moses and Aaron,

Moise et Aaron,

Moses und Aaron,

rex David et Salomon,

King David and Solomon,

le roi David et Salomon,

König David und Salomon,

Ierusalem et Gion,

Jerusalem and Gihon,

Jérusalem et Guihôn,

Jerusalem und Gihon,

mundus plorat et Sion.

the world wails and Zion.

le monde entier pleure avec Sion.

die Welt weint und Zion mit ihr.









(Bass and orchestra)

Dum veneris judicare sæculum per ignem.

(Bass and orchestra)

When thou shalt come to judge the world with

(Basse et orchestre)

(Bass und Orchester)

Quand tu viendras éprouver le monde par le feu.

Da Du kommst, die Welt durch Feuer zu richten.





fire.

(Fernchor)



(Fernchor)

(Fernchor)

(Fernchor)

Requiem æternam dona eis, Domine,

Eternal rest grant unto them, O Lord,

Donne-leur le repos éternel, Seigneur,

Herr, gib ihnen die ewige Ruhe,

et lux perpetua luceat eis.

and let light everlasting shine upon them.

et que la lumière éternelle les illumine.

und das ewige Licht leuchte ihnen.

No. 18

No. 18

No. 18

Nr. 18

In Paradisum

In Paradisum

In Paradisum







In Paradisum

(Voice from above and orchestra)

(Voice from above and orchestra)

(Voix du dessus et orchestre)

(Stimme aus der Höhe und Orchester)

Et vidi cælum novum et terram novam

And I saw a new heaven and a new earth:

Puis je vis un nouveau ciel et une nouvelle terre;

Und ich sah einen neuen Himmel und eine neue

primum enim cælum et prima terra abiit

for the first heaven and the first earth were pas-

car le premier ciel et la première terre avaient

Erde; denn der erste Himmel und die erste Erde

et mare iam non est.

sed away; and there is no more sea.

disparu, et la mer n’était plus.

verging, und das Meer ist nicht mehr.







(Book of Revelation 21,1)

(Apocalypse 21,1)

(Offenbarung des Johannes 21,1)

Et absterget Deus omnem lacrimam ab

And God shall wipe away all tears from their

Il essuiera toute larme de leurs yeux,

Und Gott wird abwischen alle Tränen von ihren

oculis eorum

eyes; and death shall be no more, nor mourning,

et la mort ne sera plus,

Augen, und der Tod wird nicht mehr sein,

et mors ultra non erit neque luctus

nor crying, nor sorrow shall there be any more:

et il n’y aura plus ni deuil, ni cri, ni douleur,

noch Leid noch Geschrei noch Schmerz wird

neque clamor neque dolor erit

for the former things are passed away.

car les premières choses ont disparu.

mehr sein; denn das Erste ist vergangen.

ultra quae prima abierunt.







(Book of Revelation 21,4)

(Apocalypse 21,4)

(Offenbarung des Johannes 21,4)

Et nox ultra non erit et non egebunt

And night shall be no more;

Il n’y aura plus de nuit;

Und wird keine Nacht da sein, und sie werden

lumine lucernæ neque lumine solis

and they shall not need the light of the lamp,

et ils n’auront besoin ni de lampe ni de lumière,

nicht bedürfen einer Leuchte oder des Lichts der

quoniam Dominus Deus inluminat illos

nor the light of the sun; because the Lord God

parce que le Seigneur Dieu les éclairera.

Sonne; denn Gott der Herr wird sie erleuchten,

et regnabunt in sæcula sæculorum.

giveth them light: and they shall reign for ever

Et ils régneront aux siècles des siècles.

und sie werden regieren von Ewigkeit zu

and ever.



Ewigkeit.



(Apocalypse 22,5)

(Book of Revelation 22,5)



(Offenbarung des Johannes 22,5)

Ecce venio cito et merces mea mecum est

Behold, I come quickly; and my reward is with

Voici, je viens bientôt, et ma rétribution est avec

Siehe, ich komme bald und mein Lohn mit mir,

reddere

me,

moi,

zu geben einem jeglichen, wie seine Werke sein

unicuique secundum opera sua.

to render to every man according to his works.

pour rendre à chacun selon ce qu’est son oeuvre.

werden.

ego alpha et omega primus et novissimus

I am alpha and omega, the first and the last, the

Je suis l’alpha et l’oméga, le premier et le dernier,

Ich bin das A und das O, der Anfang und das

principium et finis.

beginning and the end.

le commencement et la fin.

Ende, der Erste und der Letzte.







(Book of Revelation 22,12-13)

(Apocalypse 22,12-13)

(Offenbarung des Johannes 22,12-13)

Hieronymus. Hieronymus. Hieronymus…

Hieronymus. Hieronymus. Hieronymus…

Hieronymus. Hieronymus. Hieronymus…

Hieronymus. Hieronymus. Hieronymus…





(Choirs, soloists, organ and orchestra)

(Choirs, soloists, organ and orchestra)



In paradisum deducant te angeli;

May the angels lead thee into paradise;

Que les Anges te conduisent au Paradis;

Ins Paradies mögen die Engel dich geleiten,

in tuo adventu suscipiant te martyres

at thy coming may the martyrs receive thee

que les Martyrs t’accueillent à ton arrivée,

bei deiner Ankunft die Märtyrer dich empfangen

et perducant te in civitatem sanctam

and lead thee to the holy city of

et t’introduisent dans la Jérusalem du ciel.

und dich führen in die heilige Stadt

Jerusalem.

Jerusalem.

Ecce venio cito et merces mea mecum est

Behold, I come quickly; and my reward is

Voici, je viens bientôt, et ma rétribution est

Siehe, ich komme bald und mein Lohn mit mir,

reddere

with me,

avec moi,

zu geben einem jeglichen, wie seine Werke sein

unicuique secundum opera sua.

to render to every man according to his works.

pour rendre à chacun selon ce qu’est son oeuvre.

werden.

(Choers, solistes, orgue et orchestre)

(Chöre, Solisten, Orgel und Orchester)

Jerusalem.

ego alpha et omega primus et novissimus

I am alpha and omega, the first and the last, the

Je suis l’alpha et l’oméga, le premier et le dernier,

Ich bin das A und das O, der Anfang und das

principium et finis.

beginning and the end.

le commencement et la fin.

Ende, der Erste und der Letzte.







(Book of Revelation 22,12-13)

(Apocalypse 22,12-13)

(Offenbarung des Johannes 22,12-13)

Chorus angelorum te suscipiat

May the choir of angels receive thee

Que les Anges, en chœur, te reçoivent,

Der Chor der Engel möge dich empfangen,

et cum Lazaro, quondam paupere,

and with Lazarus, that once was poor,

et avec celui qui fut jadis le pauvre Lazare,

und mit Lazarus, dem einst armen,

æternam habeas requiem.

mayst thou have eternal rest.

que tu jouisses du repos éternel.

mögest du ewige Ruhe haben.

Amen.

Amen.

Amen.

Amen.

translation Carmina Burana:

traduction Carmina Burana:

Übersetzung Carmina Burana aus:

Lia Couwenberg

Étienne Wolff

Carmina Burana. Texte und Übersetzungen.

© L’Imprimerie Nationale (La Salamandre), 1995

Herausgegeben von Benedikt Konrad Vollmann. © Deutscher Klassiker Verlag Berlin, 2011

Cover painting

Visions of the Hereafter (Venice, Palace Grimani) ©Photo SCALA, Florence Colophon

photo Renske Vrolijk

Hieronymus Bosch:

producer & recording engineer Everett Porter recording assistant Anne Taegert editing Everett Porter and Karel Bruggeman recording facility Polyhymnia International microphones Neumann en Schoeps with Polyhymnia custom electronics | DXD recording with Merging Horus AD converters editing & mixing Merging Technologies Pyramix, monitored on B&W Nautilus speakers design Atelier René Knip and Olga Scholten, Amsterdam RCO 17005

www.rcoamsterdam.com

Markus Stenz

photo Renske Vrolijk

Royal Concertgebouw Orchestra AMSTERDAM Detlev Glanert (1960) Requiem for Hieronymus Bosch (2016) Markus Stenz, conductor Netherlands Radio Choir | Edward Caswell, chorus master David Wilson-Johnson, voice Aga Mikolaj, soprano Ursula Hesse von den Steinen, mezzo-soprano Gerhard Siegel, tenor Christof Fischesser, bass Leo van Doeselaar, organ 83:09

total playing time World premiere recording Recorded Live at Concertgebouw Amsterdam on 5 November 2016 All rights of the producer and the owner of the work reserved. Unauthorized copying,

hiring, lending, public performance and broadcasting of this audio recording and other works protected by copyright embedded in this disc are strictly prohibited. Made in The Netherlands. Copyright Koninklijk Concertgebouworkest 2017 RCO17005

Multi-ch LC-14237 SURROUND/5.0

cd audio can be played on all standard cd players

8

14337 01937

2