ROYAL CONCERTGEBOUW ORCHESTRA GLANERT > REQUIEM FOR HIERONYMUS BOSCH MARKUS STENZ, conductor
photo Renske Vrolijk
Aga Mikolaj, Ursula Hesse von den Steinen and Detlev Glanert after the performance.
photo Renske Vrolijk
Detlev Glanert Requiem for Hieronymus Bosch
(version 2016)
after the Requiem Mass and medieval poetry for solo voices, choruses and orchestra Recorded Live at Concertgebouw Amsterdam on 5 November 2016 NTR ZaterdagMatinee | World premiere recording Commissioned by Jheronimus Bosch 500 and the Royal Concertgebouw Orchestra, with financial support from the Ernst von Siemens Foundation and the Eduard van Beinum Foundation.
Detlev Glanert
www.rcoamsterdam.com
Detlev Glanert
Requiem for Hieronymus Bosch (version 2016)
1
De Demonibus
6 : 1 5
2
Requiem Æternam
6 : 0 0
3
Gula
3 : 3 0
4
Absolve Domine
3 : 2 9
Edward Caswell, chorus master
5
Ira
2 : 4 1
6
Dies Iræ
7 : 35
soloists
7
Invidia
2 : 4 0
David Wilson-Johnson, voice
8
Juste judex
5 : 2 0
Aga Mikolaj, soprano
9
Organ solo
3 : 1 4
Ursula Hesse von den Steinen, mezzo-soprano
10
Acedia
4 : 2 3
1 1
Domine, Jesu Christe
3 : 3 4
12
Superbia
3 : 3 9
13
Sanctus
3 : 1 4
14
Luxuria
2 : 1 3
15
Agnus Dei
7 : 5 4
16
Avaritia
1 : 5 7
17
Libera Me & Peccatum
6 : 2 4
18
In Paradisum
8 : 5 8
total playing time
Royal Concertgebouw Orchestra Markus Stenz, conductor choir
Netherlands Radio Choir
Gerhard Siegel, tenor Christof Fischesser, bass Leo van Doeselaar, organ
www.rcoamsterdam.com
8 3 : 0 9
Heavenly judgement for the sinner Hieronymous B.
EN
world of Bosch.
The commission to compose
is in all things the perfect contemporary opera
the Requiem for Hieronymus Bosch was the very
composer. He knows what can and what cannot
Lux aeterna, eternal light. Or is it Dies Irae, day of
he is unsurpassed in the expression of the inner
thing Glanert was looking for. Here at last was
be had in the world. In his dramatic works, evil
rage? Confronted with hard, chilly reality, it is
drama and hidden cravings of humankind.
the opportunity to bestow a mass for the dead
always lurks just around the corner. Human
often no easy job, even for the most undeviating believer, to persist along the shining path to
Bosch as inspiration
upon the enigmatic Bosch. But do not expect the
emotions are brought to a head, and from their
composer to come up with a sweet-sounding
seething storm Glanert creates operatic gems:
heavenly paradise. Worldly vexations and day-
The paintings of Bosch have offered boundless
homage, for Bosch is to be subjected to nothing
his famous opera Caligula (2006), for example, is
to-day pangs sometimes go to reduce the
inspiration to Glanert. He saw them again in all
less than heavenly judgement. ‘My Requiem takes
a character study in darkness of the mad Roman
great, redeeming light at the end of the tunnel
their glory at the recent major retrospective in
place several seconds after Bosch’s decease. His
emperor. The composer’s imagination is sparked
to a mere flicker. Light and darkness, heaven
’s-Hertogenbosch. The four panels of the Visions
soul is condemned to go on its way to purgatory.
off by the unfathomable twists and grimy
and hell each function as interconnecting
of the Hereafter made a profound impression:
Prior to the great judgement, a hearing is held.
caverns of the human subconscious. ‘Indeed,
vessels. Darkness cannot exist without light. In
‘What a dark, unforeseen and above all grandiose
The key question,’ Glanert tells with mischievous
in the end our dark side is more interesting
turn, light shines with greater clarity and glory
vision speaks from these paintings. Like a distant
pleasure, is ‘whether our Bosch will go to para-
than the good that resides in us. Libraries have
when combatting the obscure, dark side of life.
yet kindred spirit of the English artist Turner.
dise or be destined for hell’. A dramatic setting
been filled with writings on the dark aspect of
Looking at just one of Bosch’s paintings is like
of this caliber is hardly wasted on the composer.
humankind. We usually embrace that which is
tive, the means to play these two forces off
seeing hundreds of pictures in a museum – such
We hear the archangel Michael scouring all seven
good as the normal part of our life, but some-
against each other, and Hieronymus Bosch un-
an inexhaustible imagination,’ thus Glanert as he
deadly sins in search of the slightest blot on
thing continues to gnaw at us. In secret we
Art and humour are the weapons of perspec-
derstood that as no other artist. The most cele-
sings the praises of his idol. ‘In his work you see
Bosch’s escutcheon. ‘Will our poor Bosch obtain
want to explore that other, hidden side. It is like
brated master ever brought forth by ’s-Hertogen-
the way of life and philosophy of his own time
the right to sit next to Lazarus in paradise? Be
the first small bite from the apple of the Earthly
bosch now has his own requiem, full of light and
so well reflected. In the Middle Ages humankind
not afraid, the archangel will find nothing sinful
Paradise. Adam and Eve want to keep away from
darkness. A Requiem for Hieronymus Bosch, written
was of little value. Feelings of angst, and the
– redemption is nigh,’ Glanert says with a smile.
it, but the temptation is too big, and sweet sin is born. That’s how human kind is made.’ In his
by the German composer and ‘lord of the opera’
harshness of life, drove everyone into the path of
Detlev Glanert (1960). A most perceptive com-
faith. To lead a good life was to enter paradise.’
poser and an unadulterated expert in the art of
Light and darkness, good and evil were never
Thus the battle between good and evil, cast in
(2005), and the Third Symphony (1996) with its
living, in his countless operas and other music
spotlighted so contrastingly as in the medieval
a drama with a sharp touch of irony. Glanert
references to the bloody king Macbeth, Glanert
Sweet sin
orchestral works too, such as Theatrum Bestiarium
so shocked that I went back sixteen times. It is
does not shrink from the gruesome, beastly
its painful and hilarious consequences. ‘Everyone
sound worlds and the great musical tradition.
character of mankind.
in the village suddenly has a little devil inside,
As a composer one must search for communi-
a masterpiece, and I still hold it in my heart.’
about opera Joseph Süß (1999) Glanert puts his
even the real devil is scared stiff – the people
cation with one’s listeners. I am a realist and
As a composer Glanert draws his lessons from
finger in unmistakable terms on several black
are worse than he,’ Glanert winks. The cunning
not a typical revolutionary. So I believe it is a
the past. The clarity of his language continues
pages from German history. The work tells of
game between good and evil, paradise and the
great mistake to deny the musical past, wheth-
to grow, without too many lush harmonies or
the eighteenth-century Jewish banker Joseph
fall, all this is a real field day to Glanert. Hence
er it is Johannes Brahms, Richard Strauss or
an excess of piercing, dissonant chords. In his
Süß Oppenheimer, a personal adviser to Duke
it is hardly surprising that he crossed paths with
Alban Berg. As a composer one must deal and
operas and concert works he aims above all to
Karl Alexander von Württemberg in Stuttgart.
Hieronymus Bosch. ‘But this Bosch Requiem is
not break with that great tradition.’
touch the very heart of his audience. ‘I listen
Among the Protestant population Joseph Süß
not an opera, there is little theatrical action.
Glanert’s musical heroes are Gustav Mahler
(1698-1738) is not loved, and after the decease
Look at it more as an oratorio,’ the composer
and Maurice Ravel – refined orchestrators and
of the duke waves of hatred surge up, and Süß
emphasises, ‘as an inward spectacle, like the
composers with the talent to carve out their
is sentenced to death. Two hundred years later
St Matthew Passion.’
In his much talked-
such manifestations of anti-Semitism were to be grist to the mill of the evil Nazi regime. In
Realist
Among
craquelured salvation in sound. Mahler touches
with my eyes and look with my ears,’ he sums up.
Carmina Burana The Requiem for Hieronymus Bosch presented a new
a particularly sensitive string. ‘His music and his
challenge to Glanert and indeed to the orchestra.
personal identity became entirely interwoven.
It is a eighty-minute oratorio, for which he has thought out a sophisticated structure. The eight-
the ridiculous propaganda film Jud Süß (1940),
Music has always been second nature to Glanert.
He had a burning need to sweep the listener
Oppenheimer’s execution is falsely presented and
From his childhood days in Hamburg he learnt to
along in his vision of the future. Listen to the
een-movement work combines the classical Latin
exploited to stir up anti-Semitism once again.
play the trumpet, horn, piano and double bass.
Sixth Symphony from the beginning of the last
requiem texts with passages from the medieval manuscript collection Carmina Burana. ‘I felt at
Glanert’s opera Joseph Süß rightly searches for
In his twenties he took composition lessons with
century – you can already hear the terrible future
new answers, however distressing they may
Diether de la Motte, Günter Friedrichs and Frank
of the western world.’ The hyper-expressionistic
any rate the need to set the entire requiem text.
be.
Michael Beyer. But the most important influence
opera Die Soldaten by Bernd Alois Zimmermann
To this classical component I have added the ‘unofficial’ ‘In Paradisum’, for my Hieronymus
Glanert’s quest for light and darkness
sometimes has a lighter touch. The devil himself
on his musical thought was the composer and
likewise left an indelible impression on Glanert.
makes his appearance in the comic opera Scherz,
kindred spirit Hans Werner Henze. From 1985-89
‘My father already took me to the opera at the
does indeed attain paradise,’ Glanert confidently
Satire, Ironie und tiefere Bedeutung (2000), after a
Henze pried open the doors in Glanert’s com-
age of seven. As a teenager I almost lived in the
states. Each part of the requiem text is accom-
play by Christian Grabbe dating from 1827. Evil
positional subconscious. ‘He was able to bring
Hamburg state opera, so often did I go to watch.
panied by and alternated with a text from the
pays a visit to a petty bourgeois village, with all
across logical connections between modern
I saw Die Soldaten as a twelve-year-old, and I was
Carmina Burana on evil and the seven deadly
sins. ‘I have of course skipped the parts used by
sacred music, that’s not my thing.’ Glanert would
even has his own sinful field of activity,’ Glanert
Carl Orff,’ he mentions.
hardly be a full-blooded opera composer if he
remarks dryly. ‘Each evocation begins with a
came to realise while writing the Requiem. I
the inner dramatic effect of text and music, the
did not really let go when it comes to the deadly
theme based on notes gleaned from the name
believe in God, but not in the church and the
composer has an ideal, spatial arrangement
sins. The soloists all have a juicy sin of their own,
Hieronymus Bosch. HiERonymuS BosCH, in other
organisation behind it – I experience my faith
of the performers in mind. To one side of the
but he has something else up his sleeve. ‘Both
words HERS BCH,’ as the composer jots down,
more in private surroundings. Nonetheless I
In order to heighten
never been a churchgoer. But I do believe, as I
concert area the small or ‘distant’ choir (Fernchor)
the two female soloists and the two male ones
which in German notation produces H (B), E (E),
have gained a deep respect for ancient religious
is placed next to the organ. On the other side,
perform a duet. Duets about the sins of the flesh.
R (re = D, as in do re mi), S (E flat), B (B flat), C
customs.’ Working on the Requiem has made an
on the main stage, are the symphony orchestra,
I could not resist the idea,’ Glanert smiles, full
(C) and again H (B). ‘The theme is first heard in
enormous impression on the composer. ‘Yes, this
main choir and soloists. ‘The smaller choir and
of expectation. The soprano and the alto/mezzo
the tubular bells, and it returns throughout the
Requiem did not let go of me. If all is well, you will hear that in the music.’
organ perform ‘early’ music which could stem
occupy themselves with sloth, and the bass and
work.’
from the period around 1500 – ‘medieval’ music,
tenor are naturally consumed by lust. At the
grace awaits the battle-weary Bosch. A heavenly
Mark van de Voort
but of course in my own style. The main choir
end all four sing of the first insurmountable sin,
melody on the violin accompanies his final steps
translation Stephen Taylor
and orchestra concern themselves more with
avarice. ‘We’re all guilty of it, even children. It’s
to the hereafter. ‘To this end I chose the tender
musical influences of our own time. Humour
our way of surviving,’ Glanert says with a sense
tune of one of the most popular songs of Bosch’s
also plays a role here, particularly where the sev-
of realism.
en deadly sins are depicted – with small dramatic effects in the instrumentation which I will not
Divine grace
Having finally reached paradise, divine
time.’ The cheerful melancholy of Heinrich Isaac’s settings of Innsbruck, ich muss dich lassen (probably dating from around 1495) is indeed a poignant
give away yet.’ As the work progresses, the sound During this judicial requiem, poor Hieronymus
choice. A conciliatory melody which has lost
of the small and main choirs merges increasingly. Bosch is smitten from all sides. At the beginning
none of its perpetual, spiritual lustre. Glanert’s
‘A spatial effect with which I refer to the early
of each sinful movement he is called upon by
Requiem for Hieronymus Bosch may without doubt
echo compositions of the Venetian school.’ The
a speaker (the archangel Michael) at the top of
be described as religious music. ‘It is the first
composer allows himself more freedom in the
his voice: ‘Hieronymus! Hieronymus Bosch!’ This
time I’ve written a religious work. Real church
choice of tempos. ‘I wish to have more dynam-
fervent bidding is each time followed by the
music. I’m quite a lot older now, and this was
Sources for this article include an interview with Detlev Glanert
ics and a fresh impact, such as a fast Sanctus.
name of the demon appropriate to the deadly
the right moment to make a start.’ In Germany
(Amsterdam, 29 April 2016), texts and concepts by the composer,
To simply go for slow tempos just because it’s
sin in question. ‘I came to realise that each devil
he grew up in the Lutheran tradition. ‘But I have
and information from his publisher Boosey & Hawkes.
Markus Stenz
Aga Mikolaj
soon followed from the Dutch National Opera,
Christof Fischesser
Having trained at the Hochschule für Musik
The Polish soprano Aga Mikolaj studied with
La Monnaie in Brussels and the Théâtre du
Christof Fischesser grew up in a musical family
in Cologne with Volker Wangenheim and in
Elisabeth Schwarzkopf and was a soloist with
Capitole de Toulouse. Ursula Hesse von den
and studied at the conservatory of Frankfurt
Tanglewood with Leonard Bernstein and Seiji
the Bayerische Staatsoper in Munich until
Steinen became known for her roles as Marie in
am Main. He began his opera career with the
Ozawa, the German conductor Markus Stenz
2007. Besides many leading roles in operas by
Alban Berg’s Wozzeck and Fricka in Wagner’s Das
Badisches Staatstheater Karlsruhe and until 2015
soon made his mark in special projects and many Mozart, she has appeared in works by Wagner
Rheingold, and for roles in modern operas includ-
was a member of the Zurich Opera ensemble.
(opera) premieres. For some years he was chief
and Richard Strauss at the Paris Opera, the
ing Die Tragödie des Teufels by Peter Eötvös. Her
Christof Fischesser has appeared as Figaro in
conductor of respectively the Montepulciano
Deutsche Oper Berlin, the Glyndebourne Festival,
repertoire ranges from Johann Sebastian Bach to
Mozart’s Le nozze di Figaro and as Heinrich der
Jörg Widmann. ursulahessevondensteinen.de
Vogler in Wagner’s Lohengrin in the great opera
Festival, London Sinfonietta, the Melbourne
Los Angeles Philharmonic, Wagner’s Der Ring
Symphony Orchestra, the Gürzenich-Orchester
des Nibelungen under Daniel Barenboim in a
and Oper Köln. Stenz is chief conductor of the
coproduction by the Staatsoper Berlin and
Netherlands Radio Philharmonic and principal
La Scala Milan, and made a successful debut
Gerhard Siegel commenced his musical career
German bass is a frequent guest on the interna-
guest conductor of the Baltimore Symphony
at the BBC Proms in 2013. Her awards include
as an instrumentalist and composer. After stud-
tional concert stage and at festivals including Salzburg and Aix-en-Provence. www.fischesser.de
Gerhard Siegel
Orchestra. Besides his regular commitments,
the audience prize and G.F. Handel Award at
ying voice at the conservatory of Augsburg he
Stenz is in great demand as a guest conductor
the 41st International Vocal Competition in
joined the opera company of Theater Trier. His
worldwide. He has also built up a wide-ranging
’s-Hertogenbosch in 1996. www.agamikolaj.com
subsequent engagement at the Staatstheater
and award-winning discography. He is considered a prominent champion of the music of
Ursula Hesse von den Steinen
houses of London, Vienna, Paris, Lyon, Berlin, Munich, Dresden, Houston and Chicago. The
David Wilson-Johnson
Nürnberg gave him the opportunity to sing
David Wilson-Johnson was born in Northampton,
heroic tenor roles. Since 2006 the German tenor
England. He studied modern languages at Cambridge and voice at the Royal Academy
Hans Werner Henze, a number of whose operas
Ursula Hesse von den Steinen, born in Cologne,
appears as a guest soloist on the stages of
he premiered. Last but not least are his much-
studied at the Hochschule der Künste in Berlin
European and American opera houses, where one
of Music in London. He made his opera debut
acclaimed performances of Mahler and Wagner.
and followed masterclasses with Brigitte
of his favourite roles is that of Mime in Wagner’s
in Henze’s We Come to the River with the Royal
www.markusstenz.com
Fassbaender, Christa Ludwig and Aribert
Das Rheingold and Siegfried. www.gerhardsiegel.com
Reimann. As a member of the soloists’ ensem-
Opera in 1976, the stage on which he was to sing frequently for twenty-one years in all sorts of
ble at the Semperoper Dresden she built up her
operas, including Britten’s Billy Budd, Stravinsky’s
repertoire as a mezzo-soprano, and invitations
Le rossignol, Musorgsky’s Boris Godunov, Puccini’s
Leo van Doeselaar
Royal Concertgebouw Orchestra
the 2015–16 season. Michael Gläser was appoint-
An organist, pianist and fortepianist, Leo van
The Royal Concertgebouw Orchestra is lauded
ed principal guest conductor in September 2010.
Doeselaar studied piano and organ with Gerard
by the most authoritative international critics
www.grootomroepkoor.nl
Akkerhuis in The Hague, going on to study organ
as one of the world’s greatest orchestras. Known
with Albert de Klerk and piano with Jan Wijn
for its unique sound and stylistic flexibility, it
at the Sweelinck Conservatory in Amsterdam,
has worked with all the leading composers and
Turandot and Mozart’s Die Zauberflöte and Così fan
Klaas Stok was named choir director starting in
tutte. In 2006 he decided to end his opera career and focus exclusively on concert repertoire. www.davidwilsonjohnson.com
Netherlands Radio Choir
Edward Caswell
Made up of sixty vocalists, the Netherlands
The Scottish choral conductor Edward Caswell
where he was awarded the Prix d’excellence for
conductors. Indeed, such composers as Gustav
Radio Choir is the largest professional choir in
has been a frequent guest with the Groot
organ. He is also the recipient of the Toonkunst
Mahler, Richard Strauss and Igor Stravinsky
the country. Since it was founded in 1945, the
Omroepkoor since 2008, both as conductor and
Jubileum Prize and the Concertgebouw’s Zilveren
conducted the orchestra on more than one
choir has built up a broad repertoire, commis-
as chorus master for concerts and CD recordings
Vriendenkrans award. Van Doeselaar then
occasion. Only seven chief conductors have
sioned works from Dutch composers including
with Kenneth Montgomery, Riccardo Chailly,
specialised in historical performance and in the
led the orchestra since it was founded in 1888:
Wagemans and Visman, and given premieres
Bernard Haitink and Daniele Gatti. Hence in
French organ repertoire with André Isoir, and
Willem Kes, Willem Mengelberg, Eduard van
of works by such international composers as
2013 he prepared the Dutch premieres of The
studied fortepiano with Malcolm Bilson and
Beinum, Bernard Haitink, Riccardo Chailly,
MacMillan, Henze and Adams. The choir also
Gospel according to the other Mary by John Adams
Jos van Immerseel. Van Doeselaar is organist
Mariss Jansons and – since the 2016–17 season
programmes ‘classic’ twentieth-century com-
and Caligula by Detlev Glanert, both of which
with the Baroque Orchestra of the Netherlands
– Daniele Gatti. The Royal Concertgebouw Orchestra Academy provides instruction in
positions, opera, and works from the Romantic
were conducted by Markus Stenz in the NTR
Bach Society, and, in that capacity, collaborates
repertoire. It is closely connected with the Dutch
ZaterdagMatinee. He appears regularly as choral
with many leading early music specialists. As a
orchestral playing to young, talented musicians.
public broadcasting corporation (Nederlandse
conductor of Collegium Vocale Gent and was
pianist, he performs as both a chamber player
The Royal Concertgebouw Orchestra undertook
Publieke Omroep), and can be heard in a num-
involved in its Janácˇek CD, which recently won
and accompanist. He and Wyneke Jordans have
an extensive world tour in 2013 on the occasion
ber of NPO series. In addition to its work with
the Preis der Deutschen Schallplattenkritik. In
formed a piano duo for over thirty years.
of its 125th anniversary. Her Royal Highness
the Netherlands Radio Philharmonic Orchestra,
2013 Edward Caswell founded the Cromarty Youth
www.leovandoeselaar.com
Queen Máxima is the orchestra’s patron.
the Netherlands Radio Choir is regularly invit-
Opera in Scotland. www.edwardcaswell.co.uk
ed to perform with the Royal Concertgebouw Orchestra, the Rotterdam Philharmonic Orchestra and the Berlin Philharmonic Orchestra.
www.rcoamsterdam.com
Jugement céleste pour Jheronimus B, pécheur.
FR
moyen-âge, l’être humain n’avait pas beaucoup
Lazare au paradis ? Sois sans crainte, l’archange
de valeur. Les sentiments d’angoisse et une vie
ne trouvera aucun péché. Et pour finir, on attend enfin la rédemption », sourit Glanert.
Quelle en sera l’issue : Lux aeterna - lumière
allemand et empereur de l’opéra. C’est un com-
impitoyable poussaient chacun à trouver refuge
éternelle - ou Dies irae - jour de fureur ? Confronté
positeur acerbe, un maître authentique dans
dans la foi. On pensait que si l’on menait bien sa
à la dure et inaccessible réalité, c’est un sacré
le domaine de l’art de vivre qui comme nulle
vie, on irait au paradis. » Lumière et obscurité,
travail même pour le croyant le plus droit de
autre sait chanter le drame intérieur et les désirs
bien et mal, n’ont jamais été mis en lumière de
persévérer sur le chemin édifiant qui mène au
cachés de l’humanité dans ses innombrables
façon aussi contrastée que dans le moyen-âge de
un drame avec un filet d’ironie : Glanert est en
paradis céleste. Les tracas terrestres et douleurs
opéras et compositions.
Bosch.
tout un parfait compositeur d’opéras contempo-
quotidiennes réduisent parfois la grande lumière libératrice en fin du tunnel à une petite veilleuse
Bosch, source d’inspiration
La commande d’un requiem en hom-
mage à Bosch a été vécue par Glanert comme un
Doux péché Un combat entre le bien et le mal, coulé dans
rains. Il connaît les enjeux de ce monde. Le mal
appel : enfin une occasion d’offrir à l’énigmatique
est toujours à l’affût dans ses œuvres de théâtre
blafarde et vacillante. Lumière et obscurité, ciel
Les peintures de Bosch ont énormément inspiré
Bosch une messe des morts. N’attendez pas de
musical. Les émotions humaines sont pous-
et enfer, fonctionnent chacun comme deux vases
Glanert. Durant la grande exposition générale
Glanert une vénération doucereuse. Dans son re-
sées à outrance. Glanert sait en effet comment
communicants. La lumière ne peut exister sans
à Bois-le-Duc (printemps 2016), il les a revues
quiem, Bosch est soumis à un véritable jugement extraire de flux d’émotions tourbillonnantes
l’obscurité. À son tour, la lumière rayonne de fa-
dans toute leur splendeur. Les quatre panneaux
céleste. « Dans ma messe des morts, l’action a
des perles pour l’opéra. Son opéra sur Caligula
çon plus claire et plus glorieuse quand est mené
Visioenen van het hiernamaals [Visions de l’au-de-
lieu quelques secondes après le décès de Bosch.
(2006), empereur romain dément, est renommé.
un combat avec les aspects obscurs et sombres
là] l’impressionnent fortement. Glanert loue
Son âme est condamnée à se mettre en route
C’est une étude de caractère dans l’obscurité. Les
de la vie. L’art et l’humour sont des armes
Bosch, son idole, en ces mots : « Quelle obscurité,
pour le purgatoire. Avant le grand procès, il est
circonvolutions impénétrables et les cavernes
permettant de relativiser les situations et de
quelle vision inattendue et surtout imposante
encore auditionné. Grande question : Bosch
crasseuses de l’inconscient humain stimulent
monter ces forces l’une contre l’autre. Jheronimus
se dégage de ces peintures. Comme un lointain
ira-t-il au paradis ou l’enfer l’attend-il ? » rap-
l’imagination de Glanert. « Oui, notre face
Bosch a compris cela mieux que quiconque. Le
parent du peintre anglais Turner. Regarder une
porte Glanert avec un plaisir malicieux. Un cadre
sombre est tout simplement plus intéressante
célèbre peintre de Bois-le-Duc, membre de la
seule peinture de Bosch, c’est comme se pro-
aussi dramatique lui convient très bien. Dans le
que le bien qui demeure en nous. Il existe des
confrérie de Notre-Dame, possède à présent sa
mener dans un musée et voir des centaines de
requiem de Glanert, l’archange Michaël, à la re-
bibliothèques remplies d’ouvrages sur la face
propre messe des morts, pleine de lumière et
peintures. Quelle fantaisie inépuisable. (…) Son
cherche d’une petite tache sur le blason de Bosch, sombre de l’être humain. Généralement, on
d’obscurité. Le Requiem pour Jheronimus Bosch a été
œuvre reflète aussi tellement bien la philoso-
passe en revue les sept péchés capitaux. « Notre
accueille le bien comme la partie normale de
composé par Detlev Glanert (1960), compositeur
phie et la manière de vivre de son époque. Au
pauvre Bosch pourra-t-il s’assoir aux côtés de
notre vie. Mais entre-temps, on est tenaillé par
Réaliste
quelque chose. On veut quand même en tapinois
manière inexacte et est utilisée une fois de plus
découvrir cette autre face cachée. C’est comme la
pour fortement stimuler la haine envers les Juifs.
La musique a toujours été une seconde nature
culier touche chez lui une corde sensible. « La
première petite bouchée de la pomme du paradis
Avec son opéra Joseph Süß, Glanert a cherché à
pour Glanert. Le compositeur qui a grandi à
musique de Mahler et son identité personnelle
terrestre. Adam et Ève veulent l’éviter mais la
juste titre de nouvelles réponses, aussi navrantes
Hambourg, apprend enfant à jouer de la trom-
se sont entièrement imbriqués. Il avait un besoin
tentation est trop grande. Le doux péché est né.
qu’elles puissent être.
pette, du cor, du piano et de la contrebasse. En
brûlant d’entraîner l’auditeur dans sa vision
L’être humain est ainsi fait. » Dans ses œuvres
mière et d’obscurité de Glanert est d’un ton plus
composition, il est ensuite l’élève de Diether de la
de l’avenir. Écoutons sa Sixième symphonie du
orchestrales telles que Theatrum Bestiarium (2005)
léger. Le diable apparaît même sur scène dans
Motte, Günter Friedrichs et Frank Michael Beyer.
début du siècle passé. On peut déjà y entendre
et sa Troisième symphonie (1996) inspirée par
son opéra-comique Scherz, Satire, Ironie und tiefere
Mais celui qui l’influence le plus est sans aucun
le terrible futur du monde occidental. » L’opéra
Parfois la quête de lu-
le bonheur craquelé de l’âme. Mahler en parti-
l’histoire du roi sanguinaire Macbeth, Glanert ne
Bedeutung (2000), composé d’après une pièce de
doute Hans Werner Henze, compositeur dont il
hyperexpressionniste Die Soldaten de Bernd Alois
craint pas le caractère cruel et bestial de l’être
théâtre de Christian Grabbe de 1827. Le mal s’in-
se sent particulièrement proche. De 1985 à 1989,
Zimmermann impressionne Glanert de manière
humain.
vite dans un village petit bourgeois, avec toutes
Henze ouvre des portes dans l’inconscient musical inoubliable. « Mon père m’emmenait à l’âge de
Avec son opéra retentissant Joseph
Süß (1999), Glanert met son index de manière très les conséquences douloureuses et hilarantes que
de Glanert. « Il savait établir des liens pour moi
sept ans à l’opéra. Adolescent, je vivais presque à
explicite sur quelques pages noires de l’histoire
cela peut avoir. « Tout le monde dans le village a
logiques entre les mondes sonores modernes et la
l’Opéra d’État de Hambourg tant j’y allais souvent.
allemande. L’opéra met en scène Joseph Süß
soudain un diablotin en soi. Le vrai diable en est
grande tradition musicale. En tant que composi-
À douze ans, j’ai vu Die Soldaten. J’ai été si choqué
Oppenheimer, un banquier juif du dix-huitième
même effrayé. Les êtres humains sont plus mau-
teur, on doit être à la recherche d’une communi-
que je suis ensuite retourné le voir encore seize
cation avec le public. Je suis un réaliste et non un
fois. C’est un chef d’œuvre que je porte encore
siècle, également conseiller du duc Karl Alexander vais que lui, » précise Glanert avec un clin d’œil. von Württemberg à Stuttgart. Au sein de la
Le jeu rusé entre bien et mal, paradis et chute
révolutionnaire caractéristique. Le déni du passé
dans mon cœur. »
population protestante, Joseph Süß (1698-1738)
dans le péché, est nourriture facile pour Glanert.
musical est à mon sens une grande erreur, qu’il
tire ses leçons du passé. Il utilise de plus en plus
Comme compositeur, Glanert
s’agisse de Johannes Brahms, de Richard Strauss
un langage sonore clair, sans trop d’harmonies
est confronté à des vagues de haine. Joseph Süß
l’œuvre de Jheronimus Bosch. « Mais ce requiem
ou d’Alban Berg. Avec cette grande tradition, le
saturées ou de surabondance d’accords poignants
est condamné à mort. Deux cent ans plus tard,
de Bosch n’est pas un opéra. Il contient peu
compositeur doit traiter ; il ne doit pas rompre. »
ce sont des expressions d’antisémitisme de ce
d’action théâtrale. Il faut plus le voir comme un
est impopulaire. Après le décès du duc, ce dernier Il n’est pas étonnant que son chemin ait croisé
Les héros de Glanert dans le domaine de la
et dissonants. Avec ses opéras et ses œuvres concertantes, il veut avant tout toucher profon-
type qui nourrissent le régime malveillant nazi.
oratorio. Le spectacle est intérieur, comme dans
musique sont des compositeurs tels que Gustav
dément un public. « J’écoute avec mes yeux et je
Dans Jud Süß (1940), film ridicule de propagande,
la Passion selon Saint-Mathieu, » souligne Glanert.
Mahler et Maurice Ravel, deux compositeurs et
regarde avec mes oreilles », résume-t-il lui-même
orchestrateurs raffinés qui ont su ciseler en sons
avec concision.
l’exécution d’Oppenheimer est présentée de
Carmina Burana
grand chœur et les solistes. « Le petit chœur et
« Les deux solistes femmes comme les deux
d’ailleurs avec un thème que j’ai basé sur le
Avec le Requiem pour Jheronimus Bosch, un nou-
l’orgue font entendre de la musique ancienne des
solistes hommes exécutent un duo. Des duos sur
nom Jheronimus Bosch. » Glanert écrit sur un
veau défi attendit Glanert et l’orchestre. C’est un
années 1500, de la musique du moyen-âge mais
les péchés de la chair. Je n’ai pas pu résister à
papier de brouillon : « HiERonymuS BosCH ou
oratorio de quatre-vingts minutes pour lequel
naturellement dans mon propre style. Le grand
cette idée, » sourit Glanert dans l’attente. La so-
HERS BCH, » faisant ainsi référence aux noms
Glanert a conçu une construction bien échafau-
chœur et l’orchestre accueillent plus d’influences
prano et l’alto/mezzo se penchent sur l’indolence, (allemands) de notes H (si), E (mi), R (ré), S (mi
dée. Pour cette œuvre en dix-huit parties, il a
musicales de notre époque. L’humour joue ici un
la basse et le ténor se perdent dans le plaisir. À
bémol), B (si bémol), C (do) et de nouveau H (si).
combiné les textes classiques en latin avec des
rôle, notamment quand les sept péchés capitaux
la fin, les quatre solistes s’arrêtent sur l’insur-
« C’est un thème que l’on entend tout d’abord aux cloches tubulaires, mais qui revient ensuite
extraits de ce manuscrit du moyen-âge qu’on
doivent être mis en musique avec des petits
montable péché capital numéro un : la cupidité.
appelle les Carmina Burana. « Je ressentais de
effets dramatiques que je ne dévoile pas encore.
« Nous en sommes tous coupables. Même les
durant toute l’œuvre. »
toute façon le besoin de mettre entièrement
» Au cours de l’œuvre, le petit et le grand chœur
enfants. C’est ainsi que nous survivons, » dit à ce
paradis, Bosch, las, attend la grâce divine. Une
propos Glanert réaliste.
mélodie céleste de violon accompagne les der-
Une fois arrivé au
en musique le texte du requiem. À la structure
tendent l’un vers l’autre au niveau de la sonori-
classique du requiem, j’ai ajouté le non officiel «
té d’ensemble. Cela crée « un effet d’espace par
In Paradisum ». Mon Jheronimus atteint finale-
lequel je renvoie aux anciennes compositions en
Grâce divine
ment le paradis » rassure Glanert. Chaque partie
écho de l’école vénitienne. » Le compositeur se
Durant ce requiem judiciaire, le pauvre
les plus populaires de l’époque de Bosch. » La
niers pas de Bosch vers l’au-delà. « Pour cela j’ai choisi la tendre mélodie de l’une des chansons
du requiem est accompagnée par et alterne avec
donne plus de liberté dans le choix des tempi. «
Jheronimus en voit de toutes les couleurs. Au
joyeuse mélancolie de la version d’Heinrich Isaac
un texte issu des Carmina Burana sur le mal et
Je veux plus de dynamique et un impact plein
début de chaque partie consacrée à un péché,
d’Innsbruck, ich muss dich lassen (vers 1495 ?) est en
les sept péchés capitaux. « Les parties que Carl
de fraicheur, comme pour un Sanctus rapide.
il est interpelé par une voix parlée (l’archange
effet un choix juste. C’est une mélodie conci-
Orff a utilisées, je les ai naturellement omises
Adopter seulement des tempi lents parce qu’il
Michaël) : ‘Hieronymus ! Hieronymus Bosch ! »
liante qui n’a rien perdu de son rayonnement
» explique Glanert. Pour accroître la théâtralité
s’agit de musique religieuse, cela n’est rien pour
Cette sommation passionnée est suivie de
éternel et spirituel.
intérieure du texte et de la musique, le compo-
moi. »
façon conséquente par le nom du démon qui
Glanert, on peut sans crainte parler de musique
siteur a imaginé une spatialisation idéale de
d’opéra pur-sang s’il n’avait pas donné le meilleur
est associé de façon distincte à chaque péché
religieuse. « C’est la première fois que je com-
l’exécution. D’un côté de la salle de concert, le
de lui-même dans les petites parties concernant
capital. « Je me suis en effet rendu compte
pose une œuvre religieuse. De la vraie musique
petit chœur (« Fernchor ») est positionné près
les péchés capitaux. Si chaque soliste se voit
que chaque diable avait aussi dans le péché
religieuse. Je suis plus vieux à présent et c’était le
de l’orgue. Sur le podium principal, de l’autre
attribuer un péché juteux, il garde tout de même
son propre domaine, » remarque pince-sans-
bon moment pour commencer. » En Allemagne,
côté, sont placés l’orchestre symphonique, le
encore in petto quelques atouts supplémentaires.
rire Glanert. Tous les appels commencent
Glanert a grandi dans la tradition luthérienne.
Glanert ne serait pas un compositeur
À propos du requiem de
Markus Stenz
soliste du Bayerische Staatsoper de Munich.
Bruxelles et le Théâtre du Capitole de Toulouse
J’en ai pris conscience lors de la composition du
Markus Stenz a fait ses études auprès de Volker
Interprète de rôles principaux dans de nombreux
ont alors rapidement suivi. Elle doit une partie
requiem. Je crois en Dieu mais pas en l’église et
Wangenheim à la Hochschule für Musik de
opéras de Mozart, elle a été aussi invitée à
de sa renommée à ses interprétations de Marie
en l’organisation qui se trouve derrière. Je vis ma
Cologne et avec Leonard Bernstein et Seiji Ozawa
tenir des rôles dans des opéras de Wagner et
dans Wozzeck d’Alban Berg, de Fricka dans l’Or du
foi plus sur un mode privé. Néanmoins, j’ai un
à Tanglewood. Ce chef d’orchestre allemand a
Richard Strauss. On a pu entendre Aga Mikolaj
Rhin de Wagner, et à des rôles dans des opéras
« Mais je n’ai jamais été pratiquant. J’ai la foi.
profond respect pour les anciennes coutumes re-
successivement dirigé le Montepulciano Festival,
entre autres à l’Opéra National de Paris, à
modernes tels que Die Tragödie des Teufels de Peter
ligieuses. » Travailler au requiem de Bosch a fait
le London Sinfonietta, le Melbourne Symphony
l’Opéra de Berlin, au Glyndebourne Festival et
Eötvös. Le répertoire d’Hesse von den Steinen
grande impression sur le compositeur. « Oui, ce
Orchestra, le Gürzenich-Orchester et l’orchestre
avec l’Orchestre Philharmonique de Los Angeles.
va de Johann Sebastian Bach à Jörg Widmann.
requiem ne me lâchait pas. Et cela, normalement, de l’Opéra de Cologne. Stenz est directeur mu-
Mikolaj a chanté dans l’Anneau des Nibelungen de
ursulahessevondensteinen.de
on l’entend dans la musique. »
sical du Radio Filharmonisch Orkest et premier
Wagner sous la baguette de Daniel Barenboïm
Mark van de Voort
chef invité du Baltimore Symphony Orchestra.
dans le cadre d’une coproduction du Staatsoper
traduction : Clémence Comte
Parallèlement à ses engagements stables,
de Berlin et du Teatro alla Scala de Milan. Elle a
Gerhard Siegel, ténor, a commencé sa carrière
Markus Stenz est un chef invité très demandé
fait ses débuts aux BBC Proms en 2013.
musicale comme instrumentiste et composi-
dans le monde entier. Il s’est constitué une riche
www.agamikolaj.com
teur. Après ses études de chant au conservatoire
discographie et ses enregistrements sont régulièrement primés. Stenz est considéré comme
des textes et esquisses du compositeur, ainsi que des informa-
d’Augsbourg, il a intégré la troupe de l’opéra du Trier Theater. C’est surtout pendant la période
un important défenseur de la musique de Hans
Ursula Hesse von den Steinen, née à Cologne,
où il a été engagé par le Staatstheater de
Werner Henze, dont il a dirigé la création de di-
a fait ses études à la Hochschule der Künste
Nuremberg qu’il a pu élargir son répertoire de
vers opéras. Ses interprétations notamment des
de Berlin. Dans le cadre de classes de maître,
rôles dramatiques et héroïques de ténor. Depuis
œuvres de Mahler et Wagner sont en outre parti-
elle a travaillé avec Brigitte Fassbänder, Christa
2006, Gerhard Siegel est un soliste volontiers
Ludwig et Aribert Reimann. Elle a constitué
invité par les maisons d’opéra européennes et
son répertoire de mezzosoprano comme
américaines. Un de ses rôles favoris est Mime
culièrement appréciées. www.markusstenz.com Une interview avec Detlev Glanert (Amsterdam, 29 avril 2016),
Ursula Hesse von den Steinen
Gerhard Siegel
Aga Mikolaj
soliste attitrée du Semperoper de Dresde.
dans l’Or du Rhin et Siegfried de Wagner. www.gerhardsiegel.com
tions fournies par son éditeur Boosey & Hawkes ont été entre
La soprano polonaise Aga Mikolaj, élève
Des invitations de maisons d’opéra telles que le
autres utilisés pour cet article.
d’Elisabeth Schwarzkopf, a été jusqu’en 2007
Nationale Opera d’Amsterdam, La Monnaie de
Christof Fischesser
l’opéra dans We Come to the River de Henze en 1976
Comme organiste de l’Orchestre baroque de
Christof Fischesser, basse, a grandi dans une
au Royal Opera, où durant vingt et un ans, il a
la Nederlandse Bachvereniging, Van Doeselaar
séries d’émissions. Le Groot Omroepkoor travaille avec l’Orchestre Philharmonique de la Radio
famille musicale et fait ses études au conserva-
régulièrement chanté dans une grande diversité
travaille avec un grand nombre de spécialistes
mais est également régulièrement invité par
toire de Francfort-sur-le-Main. Il a commencé
d’opéras. Pendant quarante ans, il a été invité par
éminents dans le domaine de la musique an-
l’Orchestre Royal du Concertgebouw, l’Orchestre
sa carrière d’opéra au Badisches Staatstheater
toutes les grandes maisons d’opéra et festivals
cienne. Comme pianiste, il joue de la musique de
Philharmonique de Rotterdam et l’Orchestre
de Karlsruhe et a fait partie jusqu’en 2015 de
prestigieux du monde entier. En 2006, il a décidé
chambre et se produit comme accompagnateur
Philharmonique de Berlin. Depuis la saison
l’ensemble de l’Opéra de Zürich. Avec des rôles
de mettre un terme à sa carrière dans le monde
dans le domaine du lied. Depuis trente ans, il
2015/2016, le Groot Omroepkoor est dirigé par
d’opéra tels que Figaro dans Le nozze di Figaro de
de l’opéra pour ne plus se concentrer que sur les
forme un duo de pianos avec Wyneke Jordans.
Klaas Stok. Michael Gläser est chef invité en
Mozart et Heinrich der Vogler dans Lohengrin de
concerts. www.davidwilsonjohnson.com
www.leovandoeselaar.com
résidence depuis 2010. www.grootomroepkoor.nl
Leo van Doeselaar
Groot Omroepkoor
Edward Caswell
Berlin, Munich, Dresde, Houston et Chicago.
Leo van Doeselaar est organiste, pianiste et
Avec ses soixante choristes, le Groot Omroepkoor Depuis 2008, Edward Caswell, chef de choeur
Fischesser est un hôte apprécié sur la scène
pianofortiste. Après avoir pris des cours de piano
est le plus grand chœur professionnel des
écossais, est régulièrement invité par le Groot
internationale et dans des festivals tels que le
et d’orgue avec Gerard Akkerhuis à La Haye, il est
Pays-Bas. Depuis sa création en 1945, le chœur
Omroepkoor à diriger et à préparer concerts et
Salzburger Festspiele et le Festival d’Aix-en-Pro-
élève au Conservatoire Sweelinck d’Amsterdam
interprète un large répertoire qui intègre des
enregistrements de disque aux côtés de Kenneth
vence. www.fischesser.de
en orgue et en piano respectivement dans les
commandes de compositeurs néerlandais
Montgomery, Riccardo Chailly, Bernard Haitink
Wagner, il s’est produit dans les prestigieuses maisons d’opéra de Londres, Vienne, Paris, Lyon,
classes d’Albert de Klerk et de Jan Wijn. Il obtient
tels que Wagemans et Visman, et assure des
et Daniele Gatti. Caswell prépare ainsi en 2013
le Prix d’Excellence en orgue ; lui sont égale-
créations de compositeurs étrangers parmi
la création néerlandaise de The gospel according
David Wilson-Johnson, baryton, est originaire de
ment décernés le Toonkunst Jubileum Prijs et la
lesquels MacMillan, Henze et Adams. Il chante
to the other Mary de John Adams et Caligula de
Northampton, en Angleterre. Il a fait des études
Zilveren Vriendenkrans du Concertgebouw. Van
des œuvres du vingtième siècle considérées
Detlev Glanert, tous les deux dirigés par Markus
David Wilson-Johnson
de lettres modernes à Cambridge et de chant à la
Doeselaar s’intéresse ensuite de près à l’interpré-
aujourd’hui comme « classiques », des opéras,
Stenz lors de la NTR ZaterdagMatinee. Caswell
Royal Academy of Music de Londres, où il a rem-
tation sur instruments historiques, approfondit
et le répertoire romantique. Le chœur possède
se produit fréquemment comme chef de choeur
porté de nombreux prix. Durant son enfance, il a
le répertoire français pour orgue auprès d’André
des liens étroits avec la Nederlandse Publieke
du Collegium Vocale Gent ; il participe ainsi au
chanté dans divers chœurs, dont les BBC Singers
Isoir et prend des cours de pianoforte avec
Omroep [Radio et télévision publiques néer-
disque Janácˇek de cette formation, couronné par
et le Monteverdi Choir.
Malcolm Bilson et Jos van Immerseel.
landaise] et l’on peut l’entendre dans diverses
le Prix de la Deutschen Schallplattenkritik. En
Il a fait ses débuts à
Himmlisches Gericht für den Sünder Hieronymus B.
2013, Edward Caswell fonde en Écosse le Cromarty
D
Youth Opera. www.edwardcaswell.co.uk Lux aeterna, das ewige Licht. Oder vielleicht doch
deutschen Komponisten und Opernkaiser Detlev
Dies Irae, so ein Tag voller Zorn? Konfrontiert
Glanert (1960). Ein messerscharfer Tondichter
L’Orchestre Royal du Concertgebouw est
mit der harten, unzugänglichen Wirklichkeit
und waschechter Lebenskünstler, der wie kein
considéré par la critique internationale comme
ist es sogar für den geradlinigsten Gläubigen
anderer die innere Dramatik und die verborgenen
l’un des meilleurs orchestres. Il est célèbre pour
oft noch ein harter Brocken, es auf dem Weg
Sehnsüchte der Menschheit in seinen zahllosen
son timbre unique, sa flexibilité stylistique,
der Erleuchtung ins himmlische Paradies
Opern und Kompositionen zu besingen weiß.
et travaille avec les compositeurs et chefs
auszuhalten. Irdische Mühen und tägliche
d’orchestre les plus renommés. Il a ainsi été
Schmerzen lassen das große, erlösende Licht
L’Orchestre Royal du Concertgebouw
Bosch als Inspiration
dirigé à plusieurs reprises par Gustav Mahler,
am Ende des Tunnels manchmal zur schwach
Richard Strauss et Igor Stravinsky. Depuis sa
flackernden Sparflamme werden. Licht und
Maßen. Während der großen Werkausstellung
création en 1888, l’orchestre n’a eu que sept
Dunkelheit, Himmel und Hölle funktionieren
in 's Hertogenbosch (im Frühjahr 2016) sieht
Die Gemälde Boschs inspirieren Glanert über alle
directeurs musicaux : Willem Kes, Willem
jeweils wie zwei kommunizierende Tonnen.
er sie wieder in vollem Glanz. Die vier Paneele
Mengelberg, Eduard van Beinum, Bernard
Die Dunkelheit existiert nicht ohne das Licht.
Visionen des Jenseits hinterlassen einen großen
Haitink, Riccardo Chailly, Mariss Jansons et -
Was das Licht betrifft, strahlt es heller und
Eindruck.‘Welch eine düstere, unerwartete und
à partir de la saison 2016/2017 - Daniele Gatti.
ruhmreicher, wenn es mit den obskuren, dunklen
vor allem großartige Vision spricht aus diesen
Lors de l’Académie de l’Orchestre Royal du
Seiten des Lebens zu schaffen hat. Kunst und
Gemälden. Wie ein entfernter Geistesbruder
Concertgebouw, de jeunes musiciens talentueux
Humor sind die relativierenden Waffen um diese
des englischen Malers Turner. Ein Gemälde von
sont formés au jeu d’orchestre. En 2013,
beiden Kräfte gegeneinander auszuspielen. Kein
Bosch zu betrachten ist wie in einem Museum
l’Orchestre Royal du Concertgebouw a effectué
Künstler versteht das besser als Hieronymus
mit hunderten von Bildern umher zu wandern.
une grande tournée mondiale à l’occasion de son
Bosch. Jetzt hat der berühmteste Kunstbruder
Eine unerschöpfliche Phantasie’, lobt Glanert
125ème anniversaire. L’orchestre bénéficie de la
aus 's Hertogenbosch auch seine eigene
sein Idol Bosch. ‘In seinem Werk sieht man
protection de Sa Majesté Reine Máxima.
Totenmesse voller Licht und Dunkelheit. Ein
auch wie sich die Lebensweise und Philosophie
Requiem für Hieronymus Bosch, geschrieben vom
seiner eigenen Zeit so schön wiederspiegelt. Im
www.rcoamsterdam.com
Mittelalter galt der Mensch nicht so viel. Gefühle
Paradies neben Lazarus zu sitzen? Nur die Ruhe,
uns. Wir wollen die andere dunkle Seite in uns
Propagandafilm Jud Süß wird Oppenheimers
von Angst und ein extrem hartes Leben drängten
der Erzengel wird keine Sünde finden. Am Ende
doch heimlich kennenlernen. Es ist wie der erste
Todesurteil falsch dargestellt und dient dazu, den
kleine Biss vom Apfel im Paradies. Adam und
Judenhass erneut heftig anzufeuern. Mit seiner
alle zum Glauben hin. Wenn man ein gutes Leben kommt dann doch noch die Erlösung’, schmunführt, erwartet einen das Paradies.’ Licht und Dunkelheit, Gut und Böse wurden nie zuvor so kontrastreich beleuchtet wie im Mittelalter von Bosch.
Der Auftrag, ein neues Bosch-Requiem
zelt Glanert.
Süße Sünde Der Streit zwischen Gut und Böse in einem
Eva wollen widerstehen, aber die Versuchung
Oper Joseph Süß suchte Glanert richtigerweise
ist zu groß. Die süße Sünde ist geboren. So
nach neuen Antworten, auch wenn sie noch so
ist es nun einmal um den Menschen bestellt.’
schmerzlich waren.
Auch in seinen Orchesterwerken wie Theatrum
Suche nach Licht und Dunkel von einem leichteren Ton. In seiner Oper Scherz, Satire, Ironie
Manchmal ist Glanerts
zu komponieren, kam Glanert wie gerufen.
Drama eingefangen und mit einem scharfen
Bestiarium (2005) und der auf den blutrünstigen
Endlich hatte er die Gelegenheit, dem rätsel-
ironischen Rand versehen. In allem ist Glanert
König Macbeth verweisenden Dritten Symphonie
und tiefere Bedeutung nach eine Schauspiel von
haften Bosch selbst eine Totenmesse zu schen-
der perfekte zeitgenössische Opernkomponist. Er
(1996) scheut sich Glanert nicht vor dem grau-
Christian Grabbe von 1827 erscheint der Teufel
ken. Aber man darf bei Glanert keine süßliche
weiß, was es auf der Welt zu kaufen gibt und was
samen, bestialischen Charakter des Menschen.
selbst auf der Bühne. Das Böse kommt in einem
Heldenverehrung erwarten. In seinem Requiem
nicht. Immer lauert in seinen musikdramatischen
Mit seiner berühmten Oper Joseph Süß (1999)
kleinbürgerlichen Dorf zu Besuch mit allen pein-
wird Bosch selbst einer wahrhaft großen himm-
Werken hinter jeder Ecke das Böse. Menschliche
zeigt Glanert auf unmissverständliche Weise
lichen und lächerlichen Folgen, die dazu gehören.
lischen Prüfung unterzogen. ‘Meine Totenmesse
Emotionen werden auf die Spitze getrieben und
mit dem Finger auf einige dunkle Seiten der
‘Plötzlich hat jeder im Dorf einen kleinen Teufel
findet wenige Sekunden nach Boschs Tod statt.
aus den brodelnden Gefühlsströmen weiß Glanert
deutschen Geschichte. In der Oper geht es im 18.
in sich. Sogar der echte Teufel kriegt es mit der
Seine Seele ist dazu verdammt, ins Fegefeuer zu
Opernperlen herauszufischen. Seine Oper über
Jahrhundert um den jüdischen Bankier Joseph
Angst zu tun. Die Menschen sind schlechter als
fahren. Vor dem großen Prozess findet noch eine
den verrückten römischen Kaiser Caligula ist be-
Süß Oppenheimer, der ein persönlicher Ratgeber
er’, zwinkert Glanert. Das listige Spiel zwischen
Anhörung statt. Die große Frage ist: darf unser
rühmt (2006). Eine düstere Charakterstudie. Die
von Herzog Karl Alexander von Württemberg
Gut und Böse, das Paradies und der Sündenfall –
Bosch ins Paradies oder erwartet ihn die Hölle?’
unergründlichen Windungen und schmierigen
in Stuttgart war. Joseph Süß (1698-1738) war
für Glanert ist das ein gefundenes Fressen. Kein
erzählt Glanert mit schelmischem Vergnügen.
Spelunken des menschlichen Unterbewusstseins
bei der protestantischen Bevölkerung nicht
Wunder auch, dass Hieronymus Bosch seinen Weg kreuzte. ‚Aber dieses Bosch Requiem ist kei-
Eine derartige dramatische Fassung ist ganz sei-
regen Glanerts Phantasie an. ‘Tja, unsere dunkle
beliebt. Nach dem Tod des Herzogs kam es zu
ne Sache. In Glanerts Requiem streunt Erzengel
Seite ist nun einmal interessanter als das Gute,
Wellen des Hasses. Süß wird zum Tode verurteilt.
ne Oper. Es gibt wenig theatralische Handlung.
Michael durch alle sieben Todsünden auf der
das in uns wohnt. Es gibt ganze Bibliotheken,
Zweihundert Jahre später sind diese antisemi-
Man muss es mehr als ein Oratorium sehen. Ein
Suche nach einem kleinen Makel auf Boschs
die voll sind mit Werken über die dunkle Seite
tischen Äußerungen Wasser auf die Mühlen des
innerliches Spektakel wie die Matthäus-Passion’
Ruf. ‘Erhält unser armer Bosch das Recht im
des Menschen. Inzwischen aber zehrt etwas in
boshaften Naziregimes. In dem lächerlichen
betont Glanert.
Ein Realist
raffinierte Orchestrierer, die ihr gebrochenes
Darüberhinaus will er mit seinen Opern und
erklärt Glanert. Um das innere Drama von Text
Die Musik war immer Glanerts zweites Ich.
Seelenheil in Klang umsetzen konnten. Vor
Konzertstücken vor allem sein Publikum mitten
und Musik zu steigern steht dem Komponisten
Von klein auf perfektionierte sich der in
allem Mahler traf eine sensible Saite. ‘Mahlers
ins Herz treffen. ‘Ich höre mit meinen Augen und
eine ideale Aufstellung vor Augen. Auf der einen
Hamburg aufgewachsene Komponist im Spiel
Musik und seine Persönlichkeit waren völlig
sehe mit meinen Ohren’, bringt er es selbst auf
Seite des Konzertsaales, bei der Orgel, positio-
von Trompete, Horn, Klavier und Kontrabass.
miteinander verknüpft. Er hatte das brennende
einen Nenner.
Als Zwanzigjähriger erhielt er Unterricht in
Bedürfnis, seine Zuhörer mitzunehmen bei
Komposition bei Diether de la Motte, Günter
seinen Zukunftsvisionen. Man muss sich seine
Carmina Burana
Friedrichs und Frank Michael Beyer. Den größten
Sechste Symphonie vom Beginn des vorigen
Mit seinem Requiem für Hieronymus Bosch stan-
Einfluss hatte zweifellos der Komponist und
Jahrhunderts anhören. Dort kann man bereits
den Glanert und das Orchester vor einer neu-
alte Musik, die aus der Zeit um 1500 stammen
Geistesgenosse Hans Werner Henze. Zwischen
die schreckliche Zukunft der westlichen Welt
en Herausforderung. Ein achtzigminütiges
könnte. Mittelalterliche Musik, aber dann
1985 und 1989 öffnete Henze die Türen in
heraushören.’ Auch die hyperexpressionistische
Oratorium, für das Glanert sich eine scharf-
natürlich in meinem eigenen Stil. Beim großen
Glanerts musikalischem Unterbewusstsein.
Oper Die Soldaten von Bernd Alois Zimmermann
sinnige Konstruktion ausgedacht hat. Für das
Chor und im Orchester finden sich wiederum
‘Er konnte mir logische Zusammenhänge
hinterließ einen unauslöschlichen Eindruck bei
achtzehnteilige Werk kombiniert er die klas-
musikalische Passagen aus unserer Zeit. Dabei
zwischen modernen Klangwelten und der
Glanert. ‘Bereits mit sieben Jahren nahm mich
sischen lateinischen Requiemtexte mit Teilen
spielt auch Humor eine Rolle, vor allem wenn die
großen Musiktradition zeigen. Man muss als
mein Vater mit in die Oper. Mit zehn lebte ich
der mittelalterlichen Handschriftensammlung
sieben Todsünden vertont werden müssen. Kleine
Komponist die Kommunikation mit seinem
nahezu in der Hamburgischen Staatsoper, so
Carmina Burana.
Publikum suchen. Ich bin ein Realist und
oft bin ich dorthin gegangen. Mit zwölf sah ich
den kompletten Requiemtext vertonen zu müs-
kein typischer Revolutionär. Meiner Ansicht
Die Soldaten und war so schockiert, dass ich sie
sen. Darüberhinaus habe ich zu dem klassischen
der große Chor klanglich immer mehr aneinander
nach ist es dann auch ein großer Fehler, die
danach noch sechzehn Mal gesehen habe. Ein
Requiem-Teil das inoffizielle In Paradisum hinzu-
an. ‘Ein räumlicher Effekt, mit dem ich mich auf
musikalische Vergangenheit zu verleugnen.
Meisterwerk, das ich noch immer in meinem
gefügt. Mein Hieronymus landet schließlich im
die alten Echokompositionen der venezianischen
Sei es nun Johannes Brahms, Richard Strauss
Herzen trage.’
Paradies’, beruhigt uns Glanert. Jeder Requiem-
Schule beziehe.’ Der Komponist gönnt sich selbst mehr Freiheit bei der Wahl der Tempi. ‘Ich will
Als Komponist zieht Glanert die
niert sich der kleine Chor (Fernchor). Auf dem
‘Ich hatte sowieso das Gefühl,
Hauptpodium an der anderen Seite stehen das Symphonieorchester, der große Chor und die Solisten. ‘Der kleinere Chor mit der Orgel macht
musikalische Effekte, die ich noch nicht verrate.’ Während des Stückes nähern sich der kleine und
oder Alban Berg. Mit dieser großen Tradition
Lehre aus der Vergangenheit. Mehr und mehr
Teil wird begleitet von bzw. abgewechselt mit
muss man als Komponist umgehen und nicht
verwendet er eine klare Klangsprache ohne all
einem Text aus den Carmina Burana über die
mehr Dynamik und einen frischen Eindruck,
damit brechen.’ Musikalische Helden sind für
zu viel üppige Harmonien oder einen Überfluss
sieben Todsünden und das Böse. ‘Die Teile die
wie z. B. ein schnelles Sanctus. Nur langsame
Glanert Gustav Mahler und Maurice Ravel,
an schmerzlichen dissonanten Akkorden.
Carl Orff verwendet hat, lasse ich natürlich weg’,
Tempi, weil es um heilige Musik geht, das ist
nichts für mich.’
Glanert wäre kein Vollblut-
Dämons, der zu jeder einzelnen Sünde passt. ‘Ich
ein religiöses Werk schreibe. Echte Kirchenmusik.
Markus Stenz Markus Stenz erhielt seine Ausbildung an
Opernkomponist, wenn er bei den Teilen rund
kam tatsächlich dahinter, dass jeder Teufel auch
Ich bin jetzt etwas älter und dies war der
um die Todsünden nicht auch in die Vollen ging.
noch sein eigenes sündiges Tätigkeitsfeld hat’,
richtige Augenblick, um damit anzufangen.’
der Hochschule für Musik in Köln bei Volker
Jedem Solisten wird eine saftige Sünde zugewie-
bemerkt Glanert trocken. ‘Jede Anrufung beginnt
In Deutschland wuchs er in der lutherischen
Wangenheim und in Tanglewood bei Leonard
sen, aber er hat auch noch etwas Besonderes in
übrigens mit einem Thema, das ich auf Noten
Tradition auf. ‘Aber ein Kirchgänger bin ich nie
Bernstein und Seiji Ozawa. Der deutsche Dirigent
petto. ‘Sowohl die beiden weiblichen wie auch
aus dem Namen Hieronymus Bosch basieren ließ.
gewesen. Ich glaube. Während der Komposition
war nacheinander musikalischer Leiter beim Montepulciano Festival, bei London Sinfonietta,
die männlichen Solisten haben ein Duett. Duette
HiERonymuS BosCH, oder HERS BCH’, schreibt
an diesem Requiem bin ich doch dahinter ge-
in denen es um fleischliche Sünden geht. Dieser
Glanert auf ein Stück Papier. Er meint damit die
kommen. Ich glaube an Gott, aber nicht an die
dem Melbourne Symphony Orchestra, dem
Idee konnte ich nicht widerstehen’, schmunzelt
Notenbezeichnungen H, E, R (re = D), S (Es), B,
Kirche und die dahinterstehende Organisation.
Gürzenich-Orchester und der Oper Köln. Stenz ist Chefdirigent beim Radio Filharmonisch
Glanert erwartungsvoll. Sopran und Alt/Mezzo
C und nochmals H. ‘Ein Thema, das man zum
Ich erfahre meinen Glauben in einer privaten
befassen sich mit der Trägheit und bei Bass und
ersten Mal hört in den Röhrenglocken, das aber
Umgebung. Trotzdem habe ich schon tiefen
Orkest und erster Gastdirigent beim Baltimore
Tenor geht es natürlich um die Lust. Am Ende
auch im ganzen weiteren Werk zurückkehrt.’
Respekt vor alten religiösen Bräuchen gefun-
Symphony Orchestra. Neben seinen festen
stellen alle vier Solisten die unausweichliche
Einmal im Paradies angekommen erwartet den
den.’ Die Arbeit am Bosch-Requiem hat beim
Verpflichtungen ist er ein viel gefragter
Hauptsünde Nummer eins dar, die Habgier.
ermüdeten Bosch die göttliche Gnade. Eine
Komponisten einen tiefen Eindruck hinterlassen.
Gastdirigent. Auch baute er eine umfangreiche
‘Hieran vergehen wir uns alle, sogar Kinder. So
himmlische Geigenmelodie begleitet Boschs
‘Ja, dieses Requiem hat mich nicht losgelassen.
Discographie auf, von der viele Aufnahmen mit Preisen ausgezeichnet wurden. Stenz gilt
letzte Schritte in Richtung Jenseits. ‘Hierfür habe
Wenn es stimmt, kann man das in der Musik
ich die zärtliche Melodie eines der populärsten
hören.’
als ein wichtiger Fürsprecher der Musik Hans
Lieder aus Boschs Zeit ausgewählt.’ Die heitere
Mark van de Voort
Werner Henzes, von dessen Opern er mehrere
Während dieses gerichtlichen Requiems wird
Melancholie von Heinrich Isaacs Vertonungen
Übersetzung Klaus Bertisch
zur Uraufführung brachte. Darüberhinaus gelten
dem armen Hieronymus Bosch so Einiges an
von Innsbruck, ich muss dich lassen (vielleicht rund
den Kopf geworfen. Zu Beginn jedes Sündenteils
1495 anzusiedeln) ist tatsächlich eine treffen-
wird er laut von einer Sprechstimme (Erzengel
de Wahl. Eine versöhnliche Melodie, die ihren
Außer einem Interview mit Detlev Glanert (Amsterdam, 29.
Michael) angerufen: ‘Hieronymus! Hieronymus
ewigen, spirituellen Glanz nicht verloren hat.
April 2016) wurden für diesen Artikel unter anderem Texte und
Bosch!’ Diese leidenschaftliche Ermahnung wird
Man kann Glanerts Musik mit gutem Gewissen
Konzepte des Komponisten verwendet, sowie Informationen
konsequent weitergeführt durch den Namen des
religiös nennen. ‘Es ist das erste Mal, dass ich
seines Herausgebers Boosey & Hawkes
überleben wir’, ertönt es realistisch bei Glanert.
Göttliche Gnade
vor allem seine Vorstellungen mit Werken von Mahler und Wagner als herausragend. www.markusstenz.com
Aga Mikolaj Die polnische Sopranistin Aga Mikolaj studier-
Opera Amsterdam, De Munt in Brüssel und dem
Christof Fischesser
Opera House 1976. Dort sang er einundzwanzig
Théâtre du Capitole de Toulouse. Berühmtheit
Christof Fischesser wuchs in einer musikalischen
Jahre lang regelmäßig in einer Vielzahl von Opern. Innerhalb von vierzig Jahren war er zu
te bei Elisabeth Schwarzkopf und war bis 2007
erhielt sie wegen ihrer Darstellung der Marie in
Familie auf und studierte am Konservatorium in
Solistin an der Bayerischen Staatsoper München.
Wozzeck von Alban Berg, Fricka in Wagners Das
Frankfurt am Main. Der deutsche Bass begann
Gast an allen großen Opernhäusern und bei allen
Neben Hauptrollen in vielen Opern Mozarts
Rheingold und Rollen in modernen Opern wie
seine Karriere am Badischen Staatstheater
Festivals der ganzen Welt. 2006 beschloss er
war sie auch in Opernpartien von Wagner und
Die Tragödie des Teufels von Peter Eötvös. Das
Karlsruhe und gehörte bis 2015 zum Ensemble
seine Operntätigkeit zu beenden und nur noch
Richard Strauss zu hören. Aga Mikolaj sang
Repertoire von Ursula Hesse von den Steinen
des Opernhauses Zürich. Mit Rollen wie Figaro in in Konzerten aufzutreten.
unter anderem an der Opéra national de Paris,
reicht von Johann Sebastian Bach bis zu Jörg
Mozarts Le nozze di Figaro und Heinrich der Vogler
der Deutschen Oper Berlin, dem Glyndebourne
Widmann. ursulahessevondensteinen.de
in Wagners Lohengrin trat er an den großen
Festival und bei Los Angeles Philharmonic. In einer Co-Produktion der Staatsoper Berlin mit
Gerhard Siegel
Opernhäusern von London, Wien, Paris, Lyon,
www.davidwilsonjohnson.com
Leo van Doeselaar
Berlin, München, Dresden, Houston und Chicago
Leo van Doeselaar ist Organist, Pianist und
auf. Auf internationalen Konzertpodien ist
Fortepiano-Spieler. Nach Klavier- und Orgelunter-
Wagners Der Ring des Nibelungen unter der Leitung Laufbahn als Instrumentalist und Komponist.
Fischesser ein ebenso gern gesehener Gast wie
richt bei Gerard Akkerhuis in Den Haag studierte
von Daniel Barenboim. 2013 debütierte sie bei
Nach seinem Gesangsstudium am Konservato-
bei Festivals wie den Salzburger Festspielen und
er Orgel am Sweelinck Konservatorium bei Albert
den BBC Proms. www.agamikolaj.com
rium in Augsburg wurde er Mitglied des Opern–
dem Festival d’Aix-en-Provence. www.fischesser.de
de Klerk und Klavier bei Jan Wijn. Für Orgel er-
Teatro alla Scala in Mailand sang Mikolaj in
Ursula Hesse von den Steinen
Gerhard Siegel begann seine musikalische
ensembles am Theater Trier. Vor allem während seines Engagements am Staatstheater Nürnberg
David Wilson-Johnson
hielt er den Prix d’Excellence; außerdem erhielt er den Toonkunst Jubileum Preis und den Silbernen
Ursula Hesse von den Steinen stammt
konnte er sein Repertoire als dramatischer und
David Wilson-Johnson stammt aus Northampton/ Freundeskranz des Concertgebouw. Des Weite-
aus Köln, studierte an der Hochschule der
heroischer Tenor ausbreiten. Seit 2006 steht er
England. Er studierte moderne Sprachen in
ren vertiefte sich van Doeselaar in historische
Künste in Berlin und nahm an Meisterkursen
als Gastsolist auf den Bühnen der europäischen
Cambridge und sang an der Royal Academy of
Aufführungspraxis und in französisches Orgel-
von Brigitte Fassbaender, Christa Ludwig
und amerikanischen Opernhäuser, wobei die
Music in London, wo er viele Preise gewann. In
repertoire bei André Isoir und nahm Unterricht
und Aribert Reimann teil. Als Mitglied der
Rolle des Mime in Wagners Das Rheingold und
jungen Jahren sang er in verschiedenen Chören,
in Fortepiano bei Malcolm Bilson und Jos van
Semperoper Dresden baute sie ihr Repertoire
Siegfried zu seinen Favoriten zählt.
darunter die BBC Singers und der Monteverdi
Immerseel. Als Organist des Barockorchesters
als Mezzosopranistin auf. Schnell folgten
www.gerhardsiegel.com
Choir. Sein Operndebut hatte der britische
der Niederländischen Bachvereinigung arbei-
Bariton in Henzes We Come to the River am Royal
tet van Doeselaar mit vielen herausragenden
Gastauftritte an Opernhäusern wie De Nationale
Spezialisten für alte Musik. Als Pianist ist er mit
Rotterdams Philharmonisch Orkest und den
Koninklijk Concertgebouworkest
Kammermusik zu hören und tritt als Liedbeglei-
Berliner Philharmonikern. Seit der Spielzeit
Das Koninklijk Concertgebouworkest wird
ter auf. Schon dreißig Jahre lang bildet er ein
2015/16 ist Klaas Stock Chorleiter. Seit September
von der Kritik als eines der besten Orchester
Klavierduo zusammen mit Wyneke Jordans.
2010 ist Michael Gläser ständiger Gastdirigent.
der Welt angesehen. Es ist berühmt für seinen
www.leovandoeselaar.com
www.grootomroepkoor.nl
einzigartigen Klang und seine stilistische Flexibilität und arbeitet mit den berühmtesten
Groot Omroepkoor
Edward Caswell
Mit sechzig Sängern ist der Groot Omroepkoor
Der schottische Chordirigent Edward Caswell
standen mehr als einmal Gustav Mahler, Richard
(Großer Rundfunkchor) der größte professionelle
ist seit 2008 regelmäßiger Gast beim Groot
Strauss und Igor Strawinsky vor dem Orchester.
Chor in den Niederlanden. Der Chor präsentiert
Omroepkoor als Dirigent und bereitet
Seit seiner Gründung 1888 gab es lediglich
seit seiner Gründung 1945 ein breites Repertoire
Konzerte und CD-Aufnahmen vor mit Kenneth
sieben Chefdirigenten: Willem Kes, Willem
mit Auftragswerken niederländischer
Montgomery, Riccardo Chailly, Bernard Haitink
Mengelberg, Eduard van Beinum, Bernard
Komponisten wie Wagemans und Visman und
und Daniele Gatti. So bereitete Caswell 2013
Haitink, Riccardo Chailly, Mariss Jansons und
Erstaufführungen ausländischer Komponisten,
die niederländische Premiere von The Gospel
– seit 2016/17 – Daniele Gatti. An der Akademie
Komponisten und Dirigenten zusammen. So
darunter MacMillan, Henze und Adams.
According to the Other Mary von John Adams und
des Koninklijk Concertgebouworkest werden
Daneben gehören zu seinem Repertoire
Caligula von Detlev Glanert vor, beide dirigiert
junge, talentierte Musiker im Orchesterspiel
inzwischen ‘klassische’ Werke des 20.
von Markus Stenz in der NTR ZaterdagMatinee.
ausgebildet. Anlässlich seines 125-jährigen
Jahrhunderts, Opern und Werke der Romantik.
Caswell tritt häufig als Chordirigent des
Bestehens 2013 veranstaltete das Koninklijk
Der Chor ist eng verbunden mit dem öffentlich-
Collegium Vocale Gent hervor; auch arbeitete
Concertgebouworkest eine ausführliche
rechtlichen Rundfunk der Niederlande, bei
er an deren Janácˇek-CD, die mit dem Preis der
Welttournee. Ihre Majestät Königin Máxima ist Schirmherrin des Orchesters.
dem er in verschiedenen Radioserien zu hören
deutschen Schallplattenkritik ausgezeichnet
ist. Neben der Zusammenarbeit mit dem
wurde. 2013 gründete Caswell in Schottland die
Radio Philharmonisch Orkest wird der Große
Cromarty Youth Opera. www.edwardcaswell.co.uk
Rundfunkchor auch regelmäßig vom Königlichen Concertgebouworchester eingeladen, dem
www.rcoamsterdam.com
Hemels gericht voor zondaar Jheronimus B.
NL
van het geloof. Als je maar een goed leven leidt dan wacht je het paradijs.’ Licht en duisternis,
Zoete zonde De strijd tussen goed en kwaad gegoten in
Lux aeterna, het eeuwige licht. Of wordt het toch
Glanert (1960). Een vlijmscherp toondichter en
goed en kwaad zijn nog nooit zo contrastrijk
drama met een scherp randje ironie. Glanert is
Dies Irae, zo’n dag vol razernij? Geconfronteerd
onvervalste levenskunstenaar die als geen ander
uitgelicht als in de middeleeuwen van Bosch.
in alles de perfecte eigentijdse operacomponist.
met de harde, ongenaakbare realiteit is het
de innerlijke dramatiek en verborgen verlangens
De opdracht voor een nieuw te componeren
Hij weet wat er wel en niet te koop is in de
zelfs voor de meest rechtlijnige gelovige vaak
van de mensheid weet te bezingen in zijn talloze
Bosch Requiem kwam als geroepen voor Glanert.
wereld. Het kwaad loert altijd om het hoekje
nog een hele kluif om te volharden in het
opera’s en composities.
Eindelijk zag hij zijn kans schoon om de raad-
in zijn muziekdramatische werken. Menselijke
lichtend pad naar het hemelse paradijs. Aardse beslommeringen en dagelijkse pijnscheuten
Bosch als inspiratie
selachtige Bosch zelf een dodenmis te schenken.
emoties worden op de spits gedreven, en uit de
Verwacht geen zoetsappige heldenverering bij
kolkende gevoelsstormen weet Glanert opera parels op te diepen. Befaamd is zijn opera over
reduceren het grote, verlossende licht aan het
De schilderingen van Bosch inspireren Glanert
Glanert. In zijn requiem wordt Bosch onder
eind van de tunnel soms tot een flets flakkerend
mateloos. Tijdens de grote overzichtsexpositie
worpen aan een heus hemels gericht. ‘Mijn
de krankzinnige Romeinse keizer Caligula (2006).
waakvlammetje. Licht en duisternis, hemel en
in ’s-Hertogenbosch (voorjaar 2016) ziet hij ze
dodenmis vindt plaats enkele seconden na de
Een karakterstudie in duisternis. De ondoor
hel functioneren ieder als twee communicerende
weer in volle glorie. De vier panelen Visioenen van
dood van Bosch. Zijn ziel is verdoemd af te reizen
grondelijke kronkels en morsige spelonken
vaten. Duisternis kan niet zonder het licht. Op
het hiernamaals maken diepe indruk. ‘Wat een
naar het vagevuur. Voor het grote proces vindt
van het menselijke onderbewustzijn prikkelen
zijn beurt straalt licht helderder en glorieuzer
duister, onverwacht en bovenal groots visioen
er nog een hoorzitting plaats. Grote vraag is:
Glanerts fantasie. ‘Tja, onze donkere zijde is
wanneer het gevecht wordt aangegaan met de
spreekt er uit deze schilderwerken. Als een verre
gaat onze Bosch naar het paradijs of wacht hem
nu eenmaal interessanter dan het goede dat in
geestverwant van de Engelse schilder Turner.
de hel?’ vertelt Glanert met schalks genoegen.
ons huist. Er zijn bibliotheken vol geschreven
en humor zijn de relativerende wapens om
Eén schildering van Bosch bekijken is als het
Zo’n dramatische setting is wel aan hem be-
over de duistere kant van de mens. Doorgaans
deze twee krachten tegen elkaar uit te spelen.
rondwandelen in een museum met honderden
steed. In Glanerts requiem struint de aartsengel
omarmen we het goede als het normale deel
Geen kunstenaar die dat beter begrijpt dan
schilderijen. Een onuitputtelijke fantasie,’ looft
Michaël alle zeven hoofdzonden af op zoek naar
van ons leven. Maar ondertussen knaagt er iets.
obscure, donkere kanten des levens.
Kunst
Jheronimus Bosch. De beroemdste kunstbroeder
Glanert zijn idool Bosch. ‘In zijn werk zie je ook
een smetje op Bosch’ blazoen. ‘Verwerft onze
Die andere, verborgen zijde willen we stiekem
uit ’s-Hertogenbosch heeft nu zijn eigen
zo mooi de levenswijze en filosofie van zijn eigen
arme Bosch het recht om naast Lazarus te zitten
toch leren kennen. Het is als het eerste kleine hapje uit de appel van het Aards Paradijs. Adam
dodenmis vol licht en duisternis. Een Requiem
tijd weerspiegeld. In de middeleeuwen was de
in het paradijs? Wees gerust, de aartsengel zal
voor Jheronimus Bosch dat is geschreven door
mens niet zo veel waard. Gevoelens van angst en
niets zondigs aantreffen. Aan het einde wacht
en Eva willen het vermijden maar de verlokking
de Duitse componist en operakeizer Detlev
een keihard leven duwden iedereen in de richting
alsnog de verlossing,’ glimlacht Glanert.
is te groot. De zoete zonde is geboren. De mens
zit nu eenmaal zo in elkaar.’ Ook in zijn orkest-
luchthartiger van toon. De duivel zelf verschijnt
Frank Michael Beyer. Maar de grootste invloed
er de verschrikkelijke toekomst van de westerse
werken als Theatrum Bestiarium (2005) en de
ten tonele in zijn komische opera Scherz, Satire,
op zijn denken heeft zonder twijfel componist
wereld al in terug horen.’ Ook de hyper-expres-
naar bloedkoning Macbeth verwijzende Derde
Ironie und tiefere Bedeutung (2000) naar een
en geestverwant Hans Werner Henze gehad.
sionistische opera Die Soldaten van Bernd Alois
symfonie (1996) schuwt Glanert het gruwelij-
toneelstuk van Christian Grabbe uit 1827. Het
Van 1985 tot 1989 wrikte Henze deuren open
Zimmermann maakte een onuitwisbare indruk
ke, bestiale karakter van de mens niet.
kwaad komt op visite in een kleinburgerlijk
in Glanerts compositorische onderbewustzijn.
op Glanert. ‘Mijn vader nam me al op mijn
zijn spraakmakende opera Joseph Süß (1999)
dorpje, met alle pijnlijke en hilarische gevolgen
‘Hij wist voor mij logische verbanden te leggen
zevende mee naar de opera. Als tiener leefde ik
Met
drukt Glanert zijn wijsvinger op niet mis te
van dien. ‘Iedereen in het dorp heeft ineens een
tussen de moderne klankwerelden en de grote
bijna in de Hamburgse staatsopera, zo vaak ging
verstane wijze op enkele zwarte bladzijdes uit
duiveltje in zich. Zelfs de echte duivel schrikt
muziektraditie. Als componist moet je op zoek
ik er kijken. Als twaalfjarige zag ik Die Soldaten
de Duitse historie. De opera verhaalt over de
zich een hoedje. De mensen zijn slechter dan hij,’
gaan naar communicatie met je publiek. Ik
en ik was zo geschokt, dat ik daarna nog zestien
achttiende-eeuwse Joodse bankier Joseph Süß
knipoogt Glanert. Het listige spel tussen goed en
ben een realist en geen typische revolutionair.
keer ben gaan kijken. Een meesterwerk dat ik
Oppenheimer, die ook persoonlijk adviseur van
kwaad, het paradijs en de zondeval, voor Glanert
Volgens mij is het dan ook een grote fout om
nog altijd in mijn hart sluit.’
hertog Karl Alexander von Württemberg in
is het gefundenes Fressen. Geen wonder dat
het muzikale verleden te ontkennen. Of het nu
trekt Glanert zijn lessen uit het verleden. Hij
Als componist
Stuttgart was. Onder de protestante bevolking is
Jheronimus Bosch op zijn pad komt. ‘Maar dit
Johannes Brahms, Richard Strauss of Alban Berg
hanteert meer en meer een heldere klanktaal
Joseph Süß (1698-1738) niet geliefd. Na het over-
Bosch requiem is geen opera. Er is weinig the-
is. Met die grote traditie moet je als componist
zonder al te veel verzadigde harmonieën of
lijden van de hertog steken golven van haat op.
atrale actie. Zie het meer als een oratorium. Een
dealen en niet breken.’
Süß wordt ter dood veroordeeld. Tweehonderd
innerlijk spektakel zoals de Matthäus-Passion,’
Glanert zijn componisten als Gustav Mahler en
akkoorden. Met zijn opera’s en concertwerken
jaar later zijn deze uitingen van antisemitisme
benadrukt Glanert.
koren op de molen van het kwaadaardige nazibewind. In de bespottelijke propagandafilm
Realist
Muzikale helden van
een overdaad aan schrijnende, dissonante
Maurice Ravel. Geraffineerde orkestratoren en
wil hij boven alles een publiek diep in het hart
toondichters die hun gecraqueleerde zielenheil
raken. ‘Ik luister met mijn ogen en kijk met mijn
in klank wisten te beitelen. Mahler raakt in het
oren,’ vat hij het zelf kernachtig samen.
Jud Süß (1940) wordt Oppenheimers terecht-
Muziek is altijd Glanerts tweede natuur
bijzonder een gevoelige snaar. ‘Mahlers muziek
stelling vals voorgesteld en aangewend om de
geweest.Van jongs af aan bekwaamde de in
en zijn persoonlijke identiteit raakten helemaal
Carmina Burana
Jodenhaat nog maar eens flink aan te wakkeren.
Hamburg opgegroeide componist zich in het
verstrengeld. Hij had een brandende behoefte
Met zijn opera Joseph Süß zocht Glanert terecht
spel op de trompet, hoorn, piano en contra-
om de luisteraar mee te sleuren in zijn visie op
Glanert en het orkest een nieuwe uitdaging te
naar nieuwe antwoorden, hoe schrijnend ook.
bas. Compositie-lessen volgde hij als twintiger
de toekomst. Luister eens naar zijn Zesde sym-
wachten. Een tachtig minuten durend oratorium
Soms is Glanerts queeste naar licht en duisternis
bij Diether de la Motte, Günter Friedrichs en
fonie uit het begin van de vorige eeuw. Je kunt
waarvoor Glanert een uitgekiende constructie
Met zijn Requiem voor Jheronimus Bosch stonden
heeft uitgeknobbeld. Voor het achttiendelige
koor en orkest herbergen weer meer muzikale
lust. Aan het eind vertolken alle vier de solisten
buisklokken, maar dat ook in het hele verdere
werk combineert hij de klassieke Latijnse
invloeden uit onze tijd. Humor speelt daarbij
de onoverkomelijke hoofdzonde nummer één,
werk terugkeert.’ Eenmaal aanbeland in het
requiemteksten met gedeelten uit de middel
een rol, met name als de zeven hoofdzonden
hebzucht. ‘Wij maken ons daar allemaal schuldig
paradijs wacht de moegestreden Bosch de god-
eeuwse handschriftenverzameling Carmina
verklankt moeten worden. Kleine dramatische
aan. Zelfs de kinderen. Zo overleven we,’ klinkt
delijke genade. Een hemelse vioolmelodie bege-
effecten in de instrumentatie die ik nog niet
Glanert realistisch.
leidt Bosch’ laatste stapjes naar het hiernamaals.
Burana.
‘Ik voelde sowieso de behoefte om de
‘Daarvoor heb ik de tedere melodie van een van
complete requiemtekst te toonzetten. Aan het
verklap.’ Gedurende het werk groeien het kleine
klassieke requiemgedeelte heb ik bovendien
en grote koor qua samenklank meer naar elkaar
het inofficiële ‘In Paradisum’ toegevoegd. Mijn
toe. ‘Een ruimtelijk effect waarmee ik refereer
Tijdens dit gerechtelijk requiem krijgt de arme
De montere melancholie van Heinrich Isaacs
Jheronimus bereikt ten slotte het paradijs,’ stelt
aan de oude echocomposities uit de Venetiaanse
Jheronimus Bosch nogal wat naar zijn hoofd
zettingen van Innsbruck, ich muss dich lassen
Glanert gerust. Ieder requiemdeel wordt verge-
school.’ De componist gunt zichzelf meer vrijheid
geslingerd. Bij aanvang van ieder zondig deel
(wellicht te dateren rond 1495) is inderdaad een
zeld van en afgewisseld met een uit de Carmina
in de keuze van tempi. ‘Ik wil meer dynamiek en
wordt hij luidkeels aangeroepen door een
rake keuze. Een verzoenende melodie die zijn eeuwige, spirituele glans niet verloren heeft.
Goddelijke genade
de populairste liedjes uit Bosch’ tijd gekozen.’
Burana afkomstige tekst over de zeven hoofd-
een frisse impact, zoals een snel Sanctus. Alleen
spreekstem (aartsengel Michaël): ‘Hieronymus!
zonden en het kwaad. ‘De gedeeltes die Carl Orff
maar langzame tempi omdat het nou een-
Hieronymus Bosch!’ Deze hartstochtelijke ma-
Religieuze muziek mag je Glanerts requiem
heeft gebruikt sla ik vanzelfsprekend over,’ licht
maal heilige muziek is, dat is niets voor mij.’
ning wordt consequent gevolgd door de naam
gerust noemen. ‘Het is de eerste keer dat ik een
Glanert toe.
Glanert zou geen volbloed operacomponist zijn
van de demon die past bij iedere afzonderlijke
religieus werk schrijf. Echte kerkmuziek. Ik ben
tekst en muziek te verhogen heeft de componist
als hij in de gedeeltes rond de hoofdzonden niet
hoofdzonde. ‘Ik kwam er inderdaad achter dat
nu een stuk ouder en dit was het juiste moment
een ideale, ruimtelijke opstelling in gedachten.
zou uitpakken. Iedere solist krijgt een sappige
iedere duivel ook nog eens zijn eigen zondige
om daar aan te beginnen.’ In Duitsland groeide
Aan de ene kant van de concertruimte posteert
zonde toebedeeld, maar hij heeft nog wat extra’s
werkgebied heeft,’ merkt Glanert droogjes op.
hij op in de lutheraanse traditie. ‘Maar een
het kleine koor (‘Fernchor’) zich bij het orgel. Op
in petto. ‘Zowel de twee vrouwelijke solisten als
‘Iedere aanroeping begint overigens met een the- kerkganger ben ik nooit geweest. Ik geloof.
het hoofdpodium aan de andere zijde staan het
de twee mannelijke solisten voeren een duet
ma dat ik gebaseerd heb op noten uit de naam
symfonieorkest, het grote koor en de solisten
uit. Duetten rondom de vleselijke zondes. Ik kon
Hieronymus Bosch. HiERonymuS BosCH oftewel
em wel achter gekomen. Ik geloof in God maar
opgesteld. ‘Het kleinere koor met orgel maken
aan dit idee geen weerstand bieden,’ glimlacht
HERS BCH,’ schrijft Glanert op een kladje. Hij
niet in de kerk en de organisatie daarachter. Ik
Om de innerlijke dramatiek van
Daar ben ik tijdens het schrijven van het requi-
oude muziek die zou kunnen stammen uit de
Glanert verwachtingsvol. De sopraan en de
doelt daarmee op de (Duitse) notennamen H (b),
beleef mijn geloof meer in een privéomgeving.
periode rond 1500. Middeleeuwse muziek maar
alt/mezzo buigen zich over de traagheid, en
E (e), R (re = d), S (es), B (bes), C (c) en weer H
Desalniettemin heb ik wel een diep respect
dan natuurlijk in mijn eigen stijl. Het grote
de bas en tenor gaan vanzelfsprekend op in de
(b). ‘Een thema dat je het allereerst hoort in de
gekregen voor oude religieuze gebruiken.’
Ursula Hesse von den Steinen
Het werken aan het Bosch requiem heeft een
gastdirigent. Ook bouwde hij een veelomvat-
enorme indruk gemaakt op de componist. ‘Ja,
tende discografie op en vielen zijn opnamen
Ursula Hesse von den Steinen, geboren in
dit requiem liet me niet los. Als het goed is hoor
geregeld in de prijzen. Stenz wordt beschouwd
Keulen, studeerde aan de Hochschule der Künste
den. Sinds 2006 staat Siegel als gastsolist op de
je dat terug in de muziek.’
als een belangrijk pleitbezorger van de muziek
in Berlijn en volgde masterclasses bij Brigitte
bühne in Europese en Amerikaanse operahuizen,
van Hans Werner Henze, van wie hij diverse
Fassbaender, Christa Ludwig en Aribert Reimann. waarbij het personage van Mime in Wagners Das
opera’s in première bracht. Daarnaast staan met
Als vaste soliste aan de Semperoper in Dresden
Rheingold en Siegfried een favoriet is.
name zijn uitvoeringen van werken van Mahler
bouwde ze haar repertoire als mezzosopraan
www.gerhardsiegel.com
Mark van de Voort
Naast een interview met Detlev Glanert (Amsterdam, 29 april 2016) is voor dit artikel onder meer gebruik gemaakt van teksten
en Wagner hoog aangeschreven.
op. Gastrollen in operahuizen als De Nationale
en concepten van de componist en informatie van zijn uitgever
www.markusstenz.com
Opera in Amsterdam, De Munt in Brussel en
Boosey & Hawkes.
Markus Stenz Markus Stenz genoot zijn opleiding aan
Staatstheater Nürnberg kon hij zijn repertoire van dramatische en heroïsche tenorrollen uitbrei-
Christof Fischesser
het Théâtre du Capitole de Toulouse volgden
Christof Fischesser groeide op in een muzikale
toen al snel. Ze raakte bekend vanwege haar
familie en studeerde aan het conservatorium in
De Poolse sopraan Aga Mikolaj studeerde bij
vertolkingen van Marie in Wozzeck van Alban
Frankfurt am Main. De Duitse bas begon zijn
Elisabeth Schwarzkopf en was tot 2007 soliste
Berg, Fricka in Wagners Das Rheingold en rollen in
operacarrière aan het Badisches Staatstheater
bij de Bayerische Staatsoper in München. Naast
moderne opera’s, zoals Die Tragödie des Teufels van
Karlsruhe en maakte tot 2015 deel uit van het
Aga Mikolaj
de Keulse Hochschule für Musik bij Volker
hoofdrollen in vele opera’s van Mozart vertolk-
Peter Eötvös. Het repertoire van Hesse von den
ensemble van het Opernhaus Zürich. Met opera-
Wangenheim en in Tanglewood bij Leonard
te zij rollen in opera’s van Wagner en Richard
Steinen beweegt zich tussen werken van Johann
rollen als Figaro in Mozarts Le nozze di Figaro en
Bernstein en Seiji Ozawa. De Duitse dirigent
Strauss. Aga Mikolaj zong onder meer bij de
Sebastian Bach en Jörg Widmann.
Heinrich der Vogler in Wagners Lohengrin trad hij
had de leiding over achtereenvolgens het
Opéra National de Paris, de Deutsche Oper
ursulahessevondensteinen.de
Montepulciano Festival, London Sinfonietta,
Berlin, het Glyndebourne Festival en de Los
het Melbourne Symphony Orchestra en het
Angeles Philharmonic. Mikolaj zong in Wagners
Gürzenich-Orchester en de Oper Köln. Stenz
Der Ring des Nibelungen onder leiding van Daniel
Gerhard Siegel begon zijn muzikale carrière als
op het internationale concertpodium en bij fes-
is chef-dirigent van het Radio Filharmonisch
Barenboim in een coproductie van de Staatsoper
instrumentalist en componist. Na zijn zangstu-
tivals als de Salzburger Festspiele en het Festival
Orkest en eerste gastdirigent van het Baltimore
Berlin en het Teatro alla Scala in Milaan en debu-
die aan het conservatorium van Augsburg trad
d’Aix-en-Provence. www.fischesser.de
Symphony Orchestra. Naast zijn vaste verbin-
teerde bij de BBC Proms in 2013.
hij toe tot het operagezelschap van Theater Trier.
tenissen is hij wereldwijd een veel gevraagd
www.agamikolaj.com
Vooral tijdens zijn latere dienstverband aan het
Gerhard Siegel
op in de grote operahuizen van Londen, Wenen, Parijs, Lyon, Berlijn, München, Dresden, Houston en Chicago. Fischesser is een graag geziene gast
David Wilson-Johnson
Adams. Op het programma staan daarnaast
according to the other Mary van John Adams en
op als liedbegeleider. Al dertig jaar vormt hij een
David Wilson-Johnson is afkomstig uit
inmiddels ‘klassieke’ twintigste-eeuwse wer-
Caligula van Detlev Glanert, die beide wer-
pianoduo met Wyneke Jordans.
Northampton, Engeland. Hij studeerde moder-
ken, opera en het romantisch repertoire. Het
den gedirigeerd door Markus Stenz in de NTR
www.leovandoeselaar.com
ne talen in Cambridge en zang aan de Royal
koor is nauw verbonden met de Nederlandse
ZaterdagMatinee. Caswell treedt veelvuldig op
Academy of Music in Londen, waar hij vele
Publieke Omroep, waarmee het te horen is in
als koordirigent van het Collegium Vocale Gent;
prijzen won. In zijn jonge jaren zong hij in
diverse omroepseries. Naast de samenwerking
zo was hij betrokken bij hun Janácˇek-cd, die
Het Koninklijk Concertgebouworkest wordt door
diverse koren, waaronder de BBC Singers en
met het Radio Filharmonisch Orkest wordt het
met de Preis der Deutschen Schallplattenkritik
de internationale kritiek tot ‘s werelds beste
het Monteverdi Choir. Zijn operadebuut maakte
Groot Omroepkoor regelmatig uitgenodigd
werd bekroond. In 2013 richtte Edward Caswell in
orkesten gerekend. Het staat bekend om de
de Britse bariton in Henze’s We Come to the River
door het Koninklijk Concertgebouworkest, het
Schotland de Cromarty Youth Opera op.
unieke klank en stilistische flexibiliteit en werkt
www.edwardcaswell.co.uk
met de meest vooraanstaande componisten en
bij de Royal Opera in 1976. Eenentwintig jaar
Rotterdams Philharmonisch Orkest en de Berliner
lang zong hij daar met grote regelmaat in een
Philharmoniker. Sinds het seizoen 2015-2016 is
verscheidenheid aan opera’s. Gedurende veertig
Klaas Stok koorleider. Michael Gläser is vaste
Leo van Doeselaar
Koninklijk Concertgebouworkest
dirigenten. Zo stonden Gustav Mahler, Richard Strauss en Igor Stravinsky meer dan eens voor
jaar was hij te gast bij alle grote operahuizen en
gastdirigent sinds september 2010. Het Groot
Leo van Doeselaar is organist, pianist en forte
het orkest. Sinds de oprichting in 1888 zijn er
festivals ter wereld. In 2006 besloot hij te stop-
Omroepkoor kreeg in 2017, samen met het Radio
pianist. Na piano- en orgellessen bij Gerard
slechts zeven chef-dirigenten geweest: Willem
pen met opera en zich alleen nog toe te leggen
Filharmonisch Orkest, de Concertgebouwprijs
Akkerhuis in Den Haag studeerde hij aan het
Kes, Willem Mengelberg, Eduard van Beinum,
op concerten. www.davidwilsonjohnson.com
toegekend. www.grootomroepkoor.nl
Sweelinck Conservatorium orgel bij Albert
Bernard Haitink, Riccardo Chailly, Mariss Jansons
Groot Omroepkoor
Edward Caswell
de Klerk en piano bij Jan Wijn. Vervolgens
en – met ingang van 2016/17 – Daniele Gatti.
verdiepte Van Doeselaar zich in historische
Hare Majesteit Koningin Máxima is beschermvrouwe. Op de Academie van het Koninklijk
Met zestig vocalisten is het Groot Omroepkoor
De Schotse koordirigent Edward Caswell is
uitvoeringspraktijk en in het Franse orgelreper-
het grootste professionele koor van Nederland.
sinds 2008 regelmatig te gast bij het Groot
toire bij André Isoir en nam fortepianolessen
Concertgebouworkest worden jonge, talentvolle
Sinds de oprichting in 1945 brengt het koor
Omroepkoor, als dirigent en voorbereider
bij Malcolm Bilson en Jos van Immerseel. Als
musici opgeleid in het orkestspel. In 2013 onder-
een breed repertoire, met opdrachtwerken
van concerten en cd-opnamen met Kenneth
organist van het Barokorkest van de Nederlandse
nam het Koninklijk Concertgebouworkest een
van Nederlandse componisten als Wagemans
Montgomery, Riccardo Chailly, Bernard Haitink
Bachvereniging werkt Van Doeselaar samen met
uitgebreide wereldtournee ter gelegenheid van
en Visman, en premières van buitenlandse
en Daniele Gatti. Zo bereidde Caswell in 2013
vele vooraanstaande oudemuziekspecialisten.
zijn 125-jarig jubileum.
componisten onder wie MacMillan, Henze en
de Nederlandse premières voor van The gospel
Als pianist speelt hij kamermuziek en treedt hij
www.concertgebouworkest.nl
Detlev Glanert - Requiem for Hieronymus Bosch
No. 1
No. 1
No. 1
Nr. 1
De Demonibus
Of Demons
Des démons
Von Dämonen
(Voice from above)
(Voice from above)
(Voix du dessus)
(Stimme aus der Höhe)
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
(Solo quartet, large choir and orchestra)
(Solo quartet, large choir and orchestra)
(Solistes, grand choeur et orchestre)
(Solisten, großer Chor und Orchester)
Omne genus demoniorum
Every kind of demon,
Démons de toute sorte,
Dämonen aller Art,
cecorum,
blind,
aveugles,
Dämonen der Blindheit,
claudorum
lame,
boiteux,
der Lahmheit
sive confusorum,
or mad,
égarés,
und des Wahnsinns,
attendite iussum meorum
attend to the command
soyez attentifs à mes ordres
habt acht auf meinen Befehl
et vocationem verborum.
and summons of my words.
et à mon évocation.
und auf die Beschwörung meiner Worte!
Omnis creatura phantasmatum,
Every form of phantoms
Esprits malfaisants de toute nature
Alle Naturen böser Geister,
que corroboratis principatum
that strengthen the dominion of the
consolidant le pouvoir
die ihr die Herrschaft der
serpentis tortuosi,
writhing, poisonous serpent,
du serpent venimeux
gewundenen Giftschlange festigt,
venenosi,
et plein d’orgueil
qui traxit per superbiam
who drew with him through pride
qui a trainé dans ses replis
die in ihrer stolzen Überhebung
stellarum partem tertiam,
the third part of the stars,
le tiers des étoiles du ciel,
einen Dritteil der Sterne herunterriß,
Gordan,
Gordan,
Gordan,
Gordan,
Ingordin et Ingordan:
Ingordin, and Ingordan:
Ingordin et Ingordan :
Ingordin und Ingordan:
per sigillum Salomonis
by Solomon’s Seal
par le sceau de Salomon
Bei Salomonis Siegel
et per magos Pharaonis
and Pharaoh’s sorcerers
et les mages de Pharaon,
und bei den Magiern des Pharao
omnes vos coniuro
I conjure you all,
je vous conjure tous
beschwöre ich euch alle,
omnes exorcizo
I exorcize you all,
et vous adjure,
banne ich alle,
per tres magos Caspar,
by the three Magi Caspar,
par les trois Mages Gaspard,
bei den drei Magiern Kaspar,
Melchior et Balthasar,
Melchior, and Balthasar,
Melchior et Balthazar,
Melchior und Balthasar,
per regem David,
by King David,
par le roi David
bei König David,
qui Saul sedavit,
who soothed Saul
qui a calmé Saül
der Saul besänftigte,
cum iubilavit,
when he sang
en jouant de la musique
indem er musizierte
vosque fugavit.
and put you to flight.
et vous a ainsi mis en fuite.
und euch so vertrieb.
Vos attestor,
I summon you,
Je vous implore
Ich rufe euch auf,
vos contestor
I adjure you
et vous supplie,
ich verpflichte euch
per mandatum Domini,
by the Lord’s command,
par ordre du Seigneur,
zur Aussage durch Befehl des Herrn:
ne zeletis,
be not jealous
de ne pas me cacher
Verheimlicht nicht,
quem soletis
of the man
quel homme
welchen Menschen
vos vexare, homini,
ye are wont to trouble,
vous avez l’habitude de harceler.
ihr zu belästigen pflegt.
ut compareatis
that ye appear
Apparaissez
Erscheint
et post discedatis
and afterward depart
puis allez-vous-en
und verschwindet sodann,
et cum desperatis
and dwell in hell
et retournez habiter le chaos
und bewohnt das Chaos
chaos incolatis.
with those in despair.
avec les désespérés.
zusammen mit denen, die keine Hoffnung haben.
Attestor,
I summon
Je vous implore
Ich rufe auf,
contestor
and adjure you
et vous supplie
ich verpflichte zur Aussage
per timendum,
by the frightful
par le jour redoutable
beim fürchterlichen,
per tremendum
and dreadful
et terrible
beim schrecklichen
diem iudicii,
day of judgement,
du Jugement
Tag des Gerichts
eterni supplicii,
of eternal punishment,
et du châtiment éternel,
und der endlosen Strafe,
diem miserie,
the day of misery,
jour de misère
dem Tag des Unglücks,
perennis tristitie,
of everlasting woe,
et de tristesse sans fin
der ewigen Trostlosigkeit,
qui ducturus est
that shall lead
qui vous
der euch in die
vos in infernum,
you to hell
conduira en enfer
Hölle führen,
salvaturus est
and save us
et nous sauvera
uns aber für immer
nos in eternum.
to eternity.
pour l’éternité.
erretten wird.
Per nomen mirabile
By the wondrous and
Par le nom admirable
Beim wunderbaren
atque ineffabile
ineffable four-lettered
et ineffable
und unaussprechlichen Namen,
Dei tetragrammaton,
name of God,
et la tétragramme de Dieu
dem göttlichen Tetragramm
ut expaveatis
that ye may be fearful and
- ayez peur
− Furcht und Schrecken
et perhorreatis,
shudder for dread,
et tremblez ! -
sei euer Teil! −
vos exorcizo,
I exorcize you,
je vous adjure,
beschwöre ich euch,
Larve,
Ghosts,
Larves,
Larven,
Fauni,
Fauns,
Faunes,
Faune,
Manes,
Shades of the Dead,
Mânes,
Manen,
Nymphe,
Nymphs,
Nymphes,
Nymphen,
Sirene,
Sirens,
Sirènes,
Sirenen,
Adryades,
Dryads,
Dryades,
Dryaden,
Satyri,
Satyrs,
Satyres,
Satyrn,
Incubi,
Incubi,
Incubes,
Inkubi,
Penates,
Household Gods,
Pénates,
Penaten,
ut cito abeatis,
that ye swiftly depart,
éloignez-vous vite
daß ihr auf der Stelle weichet,
chaos incolatis,
inhabit hell,
vers le chaos, votre demeure,
im Chaos hauset,
ne vas corrumpatis
lest ye corrupt the vessel
sans corrompre aucun vase
auf daß ihr nicht ein Gefäß
christianitatis.
of Christianity.
de la chrétienté.
christlichen Glaubens verderbet!
Tu nos, Deus, conservare ab hostibus digneris!
Deign, O God, to preserve us from our enemies!
Et toi, Dieu, daigne nous protéger de nos
O Gott, beschütze uns in deiner Güte vor den
ennemis !
Feinden!
No. 2
No. 2
Nr. 2
Requiem Æternam
Requiem Æternam
Requiem Æternam
Requiem Æternam
No. 2
(Fernchor and organ)
(Fernchor and organ)
(Fernchor et orgue)
(Fernchor und Orgel)
Requiem æternam dona eis, Domine,
Eternal rest grant unto them, O Lord,
Donne-leur le repos éternel, Seigneur
Herr, gib ihnen die ewige Ruhe,
et lux perpetua luceat eis.
and let light perpetual shine upon them.
et que la lumière éternelle les illumine.
und das ewige Licht leuchte ihnen.
Te decet hymnus Deus in Sion,
A hymn, O God, becometh Thee in Sion,
Dieu, il convient de chanter tes louanges en Sion
Dir gebührt Lob, Herr, auf dem Sion,
et tibi reddetur votum in Jerusalem.
And a vow shall be paid to thee in Jerusalem.
et de t’offrir des sacrifices à Jérusalem
Dir erfüllt man Gelübde in Jerusalem.
Exaudi orationem meam,
Hear my prayer;
Exauce ma prière
Erhöre mein Gebet;
ad te omnis caro veniet.
all flesh shall come unto thee.
toute chair ira à toi
zu Dir kommt alles Fleisch.
(Large choir)
(Large choir)
(Grand choeur)
(Großer Chor)
Kyrie, eleison!
Lord, have mercy.
Seigneur, ayez pitié
Herr, erbarme Dich.
Christe, eleison!
Christ, have mercy.
Christ, ayez pitié
Christus, erbarme Dich.
Kyrie, eleison!
Lord, have mercy.
Seigneur, ayez pitié
Herr, erbarme Dich.
(Fernchor, large choir and organ)
(Fernchor, large choir and organ)
(Fernchor, grand choeur et orgue)
(Fernchor, großer Chor und Orgel)
Requiem æternam dona eis, Domine,
Eternal rest grant unto them, O Lord,
Donne-leur le repos éternel, Seigneur,
Herr, gib ihnen die ewige Ruhe
et lux perpetua luceat eis.
and let light perpetual shine upon them.
et que la lumière éternelle les illumine.
und das ewige Licht leuchte ihnen.
In memoria æterna erit iustus,
The just shall be in everlasting remembrance:
Le juste restera dans un souvenir éternel,
In ewigem Gedenken lebt der Gerechte fort:
ab auditione mala non timebit.
he shall not fear ill report.
duquel il n’a pas à craindre une mauvaise
vor Unglücksbotschaft braucht er nicht zu
réputation.
bangen.
No. 3
No. 3
No. 3
Nr. 3
Gula
Gluttony
La gourmandise
Völlerei
(Voice from above)
(Voice from above)
(Voix du dessus)
(Stimme aus der Höhe)
Hieronymus! Hieronymus Bosch
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch
Hieronymus! Hieronymus Bosch
Beelzebul!
Beelzebub!
Beelzebul!
Beelzebul!
(Bass and orchestra)
(Bass and orchestra)
(Basse et orchestre)
(Bass und Orchester)
Alte clamat Epicurus:
Loudly shouts Epicurus:
Épicure proclame bien haut :
Laut verkündet Epikur:
«Venter satur est securus.
‘A full belly has no fear.
« On peut se fier à un ventre plein.
»Auf einen vollen Magen kann man sich verlassen.
Venter deus meus erit,
The belly is my god.
Oui, j’aurai pour dieu le ventre.
Der Bauch soll mein Gott sein.
talem deum gula querit,
It is such a god the gullet seeks,
Ma gourmandise exige un tel dieu,
Die Völlerei verlangt nach einem solchen Gott,
cuius templum est coquina,
whose temple is the kitchen,
qui a son temple dans les cuisines,
dessen Tempel die Küche ist,
in qua redolent divina.»
in which there are divine odours.’
d’où s’exhalent des odeurs délicieuses. »
in der es göttlich duftet.«
Ecce deus opportunus,
Behold a convenient god,
C’est un dieu tres accommodant :
Sieh, dies ist ein brauchbarer Gott:
nullo tempore ieiunus,
at no time is he hungry,
il n’est jamais à jeun;
Niemals ist er nüchtern,
ante cibum matutinum
before the morning meal
dès le matin, ivre,
vor dem Frühstück
ebrius eructat vinum,
he is drunk and belches wine;
il éructe le vin.
rülpst er, schon betrunken, den Wein hoch,
cuius mensa et cratera
his table and bowl
Sa table et ses coupes
sein Altar und sein Mischkrug
sunt beatitudo vera.
are true blessedness.
donnent le vrai bonheur.
bedeuten die wahre Seligkeit.
Cutis eius semper plena
His skin is always full
Sa peau toujours gonflée
Seine Haut ist immer straff
velut uter et lagena;
like his wine-flask and his flagon;
le fait ressembler à une outre ou à une bouteille;
wie ein Schlauch oder wie eine Flasche;
iungit prandium cum cena,
he combines lunch and dinner,
il prolonge le déjeuner jusqu’au dîner,
er läßt das Frühstück ins Mittagessen übergehen,
unde pinguis rubet gena,
so that his cheek is red,
rendant ainsi vermeilles ses grosses joues.
wodurch seine Wangen feist und rosig werden,
et, si quando surgit vena,
and whenever his ‘vein’ rises,
Et quand par hasard son membre se dresse,
und wenn einmal seine Ader anschwillt,
fortior est quam catena.
it is stronger than a chain.
il est plus dur qu’une chaîne.
ist sie kräftiger als eine Kette.
Sic religionis cultus
Thus the ritual of this religion
La pratique de cette religion
Und der Kult dieser Religion
in ventre movet tumultus,
provokes uproar in the belly;
déclenche dans le ventre un tumulte
löst im Bauch Aufruhr aus, aus dem Bauch
rugit venter in agone,
the belly bellows in the strife,
dont on perçoit le bruit sourd.
vernimmt man das Wettkampfgebrüll:
vinum pugnat cum medone;
as wine fights with mead;
Le vin lutte contre l’hydromel.
Der Wein kämpft mit dem Met.
vita felix otiosa,
a happy life of leisure,
Ah! l’heureuse oisiveté,
O glückliches Nichtstun, das nur dann
circa ventrem operosa.
whose labours concern the belly!
qui ne cesse que pour avaler !
aktiv wird, wenn’s ums Essen geht!
No. 4
No. 4
No. 4
Nr. 4
Absolve Domine
Absolve Domine
Absolve Domine
Absolve Domine
(Soloists, large choir, fernchor and orchestra)
(Soloists, large choir, fernchor and orchestra)
(Solistes, grand choeur, Fernchor et orchestre)
(Solisten, großer Chor, Fernchor und Orchester)
Absolve, Domine,
Forgive, O Lord,
Absous, Seigneur,
Befreie, o Herr,
animas omnium fidelium defunctorum
the souls of all the faithful departed
les âmes de tous les fidèles défunts
die Seelen aller verstorbenen Gläubigen
ab omni vinculo delictorum
from all the chains of their sins,
de tout lien de péché,
von jeder Fessel der Schuld.
et gratia tua illis succurente
and, thy grace coming to their aid,
et que, secourues par ta grâce, elles méritent,
Deine Gnade komme ihnen zu Hilfe,
mereantur evadere iudicium ultionis,
may they deserve to avoid the judgment
Seigneur, d’échapper au jugement vengeur
auf dass sie entrinnen dem Rachegerichte.
et lucis æternæ beatitudine perfrui
of vengeance, and to enjoy the blessedness of
et de goûter aux joies de la lumière éternelle.
Lass sie genießen des ewigen Lichtes Glückseligkeit.
everlasting light. No. 5
Ira
(Voice from above)
Nr. 5
No. 5
No. 5
Wrath
La colère
Jähzorn
(Voice from above)
(Voix du dessus)
(Stimme aus der Höhe)
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Satanas!
Satanas!
Satanas!
Satanas!
(Tenor and orchestra)
(Tenor and orchestra)
(Ténor et orchestre)
(Tenor und Orchester)
Mundus finem properans vergit ad
The world, approaching its end,
Le monde hâtant sa fin
Die Welt, ihr eigenes Ende beschleunigend, neigt
occasum;
is declining to sunset;
incline vers son coucher ;
sich dem Untergang zu.
omnis compaternitas retro vertit nasum.
all godfatherdom turns its nose backwards.
tous les pères spirituels détournent le nez.
Alle geistlichen Väter wenden ihr Gesicht ab,
celeste sacrarium sic minatur casum,
The sanctuary of heaven threatens to fall
Le sanctuaire céleste menace de s’effondrer,
das himmlische Heiligtum droht vernichtet
quasi cum novacula fundo sit abrasum.
just as if it had been cut from the ground with a
comme s’il avait été tranché au rasoir de fond en
zu werden, gerade so, als würde es mit dem
razor.
comble.
Rasiermesser weggeschabt.
Dolor se multiplicat ut parturientis;
Pain multiplies itself like that of one giving birth;
La douleur se multiplie comme pour une femme
Der Schmerz wird unerträglich groß wie bei
sevit in ecclesia pena morientis.
in the church rages the suffering of one dying.
en couches ; une souffrance mortelle sévit dans
einer Gebärenden, Todespein wütet in der Kirche,
non est, qui respiciat lacrimas plangentis,
There is no-one who heeds the tears of the
l’église ; personne ne prête attention aux larmes
keiner achtet auf die Tränen, die sie weint,
sed manus invaluit iacula mittentis.
mourner, but strong has grown the hand of the
qu’elle verse dans l’affliction, en revanche la main
vielmehr ist die Hand dessen, der Geschosse
spear-thrower.
de celui qui lance les traits s’est fortifiée.
schleudert, übermächtig geworden.
Antichristus nuntios plurimos premisit,
Antichrist has sent many messengers before him,
L’Antéchrist a envoyé de très nombreux messa-
Der Antichrist hat gar viele Boten vor sich her
sed in Christi milites acies divisit,
but has divided his lines of battle against Christ’s
gers pour le précéder, et contre les soldats du
gesandt, mehr noch: Er hat seine Schlachtreihen
quibus arma bellica plurima commisit
soldiers and furnished them with many weapons
Christ il a réparti ses troupes, auxquelles il a con-
eingeteilt gegen die Streiter Christi. Ihnen hat er
renovare cupiens, demon quod amisit.
of war, desiring to restore what the Devil lost.
fié de très nombreuses armes de guerre, parce
vielfältige Waffen zum Kriegführen mitgegeben,
qu’il désire recouvrer ce que le démon a perdu.
weil er dem Teufel das zurückgewinnen will, was dieser einst verloren hatte.
No. 6
No. 6
No. 6
Nr. 6
Dies Iræ
Dies Iræ
Dies Iræ
Dies Iræ
(Large choir, soloists and orchestra)
(Large choir, soloists and orchestra)
(Grand choeur, solistes et orchestre)
(Großer Chor, Solisten und Orchester)
Dies iræ, dies illa
That day, the day of wrath
Jour de colère, que ce jour là
Tag der Rache, Tag der Sünden,
solvet sæclum in favilla
shall consume the world in ashes,
Où le monde sera réduit en cendres,
Wird das Weltall sich entzünden,
teste David cum Sibylla.
as David and the Sibyl bear witness.
Selon les oracles de David et de la Sibylle.
wie Sibyll und David künden.
Quantus tremor est futurus
What trembling there will be
Quelle terreur nous envahira,
Welch ein Graus wird sein und Zagen,
quando judex est venturus
when the judge shall come
Lorsque le juge viendra
Wenn der Richter kommt, mit Fragen
cuncta stricte discussurus.
to examine all things strictly!
Pour délivrer son impitoyable sentence !
Streng zu prüfen alle Klagen!
Tuba mirum spargens sonum
The trumpet, scattering its wondrous
La trompette répandant un son étrange,
Laut wird die Posaune klingen,
per sepulchra regionum
sound across the graves of the world,
parmi les sépulcres de tous pays,
Durch der Erde Gräber dringen,
coget omnes ante thronum.
shall summon all before the throne.
rassemblera tous les hommes devant le trône.
Alle hin zum Throne zwingen.
Mors stupebit et natura,
Death and nature shall be astounded
La Mort sera stupéfaite, comme la Nature,
Schaudernd sehen Tod und Leben
cum resurget creatura
when mankind arises
quand ressuscitera la créature,
Sich die Kreatur erheben,
judicanti responsura.
to render account before the judge.
pour être jugée d’après ses réponses.
Rechenschaft dem Herrn zu geben.
Liber scriptus proferetur
A written book shall be brought forth
Un livre écrit sera fourni
Und ein Buch wird aufgeschlagen,
in quo totum continetur,
in which all is contained
dans lequel tout sera contenu
Treu darin ist eingetragen
unde mundus judicetur.
whereby the world shall be judged.
par quoi le Monde sera jugé.
Jede Schuld aus Erdentagen.
Judex ergo cum sedebit
Therefore, when the judge shall take his seat,
Quand le Juge donc tiendra séance,
Sitzt der Richter dann zu richten,
Quidquid latet apparebit,
all that is hidden shall appear;
tout ce qui est caché apparaîtra,
Wird sich das Verborgne lichten;
nil inultum remanebit.
nothing will remain unavenged.
et rien d’impuni ne restera.
Nichts kann vor der Strafe flüchten.
Quid sum miser tunc dicturus,
What shall I, a wretch, say then?
Que, pauvre de moi, alors dirai-je ?
Weh! Was werd ich Armer sagen?
quem patronum rogaturus,
On what patron shall I call
Quel protecteur demanderai-je,
Welchen Anwalt mir erfragen,
cum vix justus sit securus?
when even the just man is barely safe?
quand à peine le juste sera secouru ?
Wenn Gerechte selbst verzagen?
Rex tremendæ majestatis,
King of fearful majesty
Roi de terrible majesté,
König schrecklicher Gewalten,
qui salvandos salvas gratis,
that freely savest those worthy of salvation,
qui sauvez, ceux à sauver, par votre grâce,
Frei ist Deiner Gnade Schalten:
salva me, fons pietatis.
save me, fount of pity.
sauvez-moi, source de piété.
Gnadenquell, lass Gnade walten!
(Fernchor and organ)
(Fernchor and organ)
(Fernchor et orgue)
(Fernchor und Orgel)
Recordare, Jesu pie,
Remember, merciful Jesus,
Souvenez-vous, Jésus si doux,
Milder Jesus, wollst erwägen,
quod sum causa tuæ viæ,
that I am the cause of thy coming;
que je suis la cause de votre route;
Dass Du kamest meinetwegen,
ne me perdas illa die.
do not destroy me on that day.
ne me perdez pas en ce jour.
Schleudre mir nicht Fluch entgegen.
Quærens me sedisti lassus,
Seeking me, thou sattest down wearily,
En me cherchant vous vous êtes assis fatigué,
Bist mich suchend müd gegangen,
redemisti crucem passus,
thou didst redeem me by suffering the Cross;
me rachetant par la Croix, la Passion,
Mir zum Heil am Kreuz gehangen,
tantus labor non sit cassus.
let so great a labour not be in vain.
que tant de travaux ne soient pas vains.
Mög dies Mühn zum Ziel gelangen.
No. 7
No. 7
No. 7
Nr. 7
Invidia
Envy
L’envie
Neid
(Voice from above)
(Voice from above)
(Voix du dessus)
(Stimme aus der Höhe)
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Leviathan!
Leviathan!
Leviathan!
Leviathan!
(Soprano and orchestra)
(Soprano and orchestra)
(Soprano et orchestre)
(Sopran und Orchester)
Invidus invidia comburitur
The envious man burns with envy
L’envieux brûle d’envie,
Der Neider wird vom Neid zerfressen,
intus et extra.
within and without.
intérieurement et extérieurement.
innen und außen.
Invidiosus ego,
I strive to be the envied,
Encourir l’envie plutôt que l’éprouver,
Ein Beneideter, nicht ein Neider zu sein,
non invidus esse laboro.
not the envier.
voila à quoi je travaille.
ist mein Ziel.
Invidiam nimio cultu
Remember to avoid
Pense à éviter
Vermeide es,
vitare memento.
envy through excessive display.
de susciter l’envie par un luxe excessif.
durch übertriebenen Luxus Neid zu erregen.
Iustius invidia nichil est,
There is nothing juster
Rien n’est plus juste
Nichts ist gerechter
que protinus ipsos
than envy, which at once
que l’envie, qui aussitôt
als der Neid:
corripit auctores
seizes and tortures
mord et tourmente
Unverzüglich bestraft und martert er
excruciatque suos.
those who bring it into being
ceux qui la nourrissent.
den Neider selbst.
No. 8
No. 8
No. 8
Nr. 8
Juste judex
Juste judex
Juste judex
Juste judex
(Large choir, soloists and orchestra)
(Large choir, soloists and orchestra)
(Grand choeur, solistes et orchestre)
(Großer Chor, Solisten und Orchester)
Juste judex ultionis
Righteous judge of vengeance,
Juste Juge de votre vengeance,
Richter Du gerechter Rache,
donum fac remissionis
award the gift of forgiveness
faites-moi don de la rémission
Nachsicht üb in meiner Sache
ante diem rationis.
before the day of reckoning.
avant le jour du jugement.
Eh ich zum Gericht erwache.
Ingemisco tamquam reus,
I groan as one guilty,
Je gémis comme un coupable,
Seufzend steh ich schuldbefangen,
culpa rubet vultus meus,
my countenance blusheth for my fault;
la faute rougit mon visage,
Schamrot glühen meine Wangen,
supplicanti parce Deus.
spare thy suppliant, O God.
au suppliant, pardonnez Seigneur.
Lass mein Bitten Gnad erlangen.
Qui Mariam absolvisti
Thou that didst absolve Mary
Vous qui avez absous Marie
Hast vergeben einst Marien,
et latronem exaudisti,
and hear the thief ’s prayer
et, au bon larron, exaucé les vœux,
Hast dem Schächer dann verziehen,
mihi quoque spem dedisti.
hast given me too hope.
à moi aussi vous rendez l›espoir.
Hast auch Hoffnung mir verliehen.
Preces meæ non sunt dignæ,
My prayers are not worthy,
Mes prières ne sont pas dignes
Wenig gilt vor Dir mein Flehen;
sed tu bonus fac benigne,
but do thou in thy goodness act kindly,
mais vous, si bon, faites par votre bonté
Doch aus Gnade lass geschehen,
ne perenni cremer igne.
lest I burn in everlasting fire.
que jamais je ne brûle dans le feu.
Dass ich mög der Höll entgehen.
Inter oves locum præsta
Grant me a place amongst the sheep,
Entre les brebis placez-moi,
Bei den Schafen gib mir Weide,
et ab hædis me sequestra
and separate me from the goats,
que des boucs je sois séparé,
Von der Böcke Schar mich scheide,
statuens in parte dextra.
setting me on thy right hand.
en me plaçant à votre droite.
Stell mich auf die rechte Seite.
Confutatis maledictis
When the accursed are confounded,
Confondus, les maudits,
Wird die Hölle ohne Schonung
flammis acribus addictis
and consigned to intense flames,
aux flammes âcres assignés,
Den Verdammten zur Belohnung,
voca me cum benedictis.
summon me with the blessed.
appelez-moi avec les bénis.
Ruf mich zu der Sel’gen Wohnung.
Oro supplex et acclinis,
I pray, suppliant and prostrate,
Je prie suppliant et incliné,
Schuldgebeugt zu Dir ich schreie,
Cor contritum quasi cinis,
a heart as contrite as ashes;
le cœur contrit comme de la cendre,
Tief zerknirscht in Herzensreue,
gere curam mei finis.
take thou care of my ending.
prenez soin de ma fin.
Sel’ges Ende mir verleihe.
(Fernchor, soloists and orchestra)
(Fernchor, soloists and orchestra)
(Fernchor, soloists and orchestra)
(Fernchor, Solisten und Orchester)
Lacrimosa dies illa
That day is one of weeping,
Jour de larmes que ce jour là,
Tag der Tränen, Tag der Wehen,
qua resurget ex favilla
on which the guilty man shall rise again
où ressuscitera, de la poussière,
Da vom Grabe wird erstehen
judicandus homo reus.
from the ashes, to be judged.
pour le jugement, l’homme coupable.
Zum Gericht der Mensch voll Sünden;
Huic ergo parce Deus.
Therefore spare him, O God,
À celui-là donc, pardonnez, ô Dieu.
Lass ihn, Gott, Erbarmen finden.
Pie Jesu Domine,
merciful Lord Jesus:
Doux Jésus Seigneur,
Milder Jesus, Herrscher Du,
dona eis Requiem.
Give them rest.
donnez-leur le repos
Schenk den Toten Ruh.
Amen.
Amen.
Amen.
Amen.
No. 9
No. 9
No. 9
Nr. 9
Organ solo
Organ solo
Orgue solo
Orgel solo
No. 10
No. 10
No. 10
Nr. 10
Acedia
Sloth
La paresse
Faulheit
(Voice from above)
(Voice from above)
(Voix du dessus)
(Stimme aus der Höhe)
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Belphegor!
Belphegor!
Belphegor!
Belphegor!
(Soprano, alto and orchestra)
(Soprano, alto and orchestra)
(Soprano, alto et orchestre)
(Sopran, Alt und Orchester)
Dum Diane vitrea
When Diana’s glass lamp
Quand apparaît, le soir,
Wenn abends die gläserne Leuchte
sero lampas oritur
rises in the evening
la torche vitreuse de Diane,
Dianens aufsteigt
et a fratris rosea
and is lit
allumée
und vom rosenfarbenen Licht
luce dum succenditur,
by her brother’s rosy light,
par la flamme rouge de son frère,
ihres Bruders entzündet wird,
dulcis aura zephyri
the sweet breeze of Zephyrus as it blows
le doux souffle du zéphyr
dann fegt der linde Hauch Zephirs
spirans omnes etheri
removes all the clouds
chasse de l’éther
mit seinem Wehen den Äther von allen
nubes tollit;
of the heavens;
tous les nuages ;
Wolken rein,
sic emollit
thus the power of strings soften breasts
de même détend-il l’esprit
entkrampft gleicherweise
vis chordarum pectora
and changes
avec l’efficacité
mit der Wirkkraft
et immutat
the heart that nods
d’un instrument à cordes
eines Saitenspiels die Herzen
cor, quod nutat
at pledges of love.
et incite-t-il les coeurs indécis
und verwandelt das zerrissene Gemüt,
à manifester leur amour.
so daß es fähig wird für Liebesbezeugungen.
ad amoris pignora. Letum iubar Hesperi
The cheerful light of Hesperus
L’étoile du soir apporte
Das heitere Strahlen
gratiorem
gives the pleasing
au genre humain,
des Abendsterns
dat humorem
moisture
avec son éclat serein,
schenkt dem Geschlecht der Sterblichen
roris soporiferi
of sleep-indicing dew
l’humidité rafraîchissante
die erquickende Feuchte
mortalium generi.
to the race of mortals.
d’une rosée propice au sommeil.
schlafspendenden Taus.
O quam felix est antidotum soporis
Oh, what happiness attends the antidote of
Quel remède bienfaisant que le sommeil,
O wie glückbringend ist das Heilmittel des
quod curarum tempestates sedat et doloris!
sleep, which allays the storms of cares and pain!
qui calme la tempête des soucis et des douleurs !
Schlafs, das die Stürme der Sorgen und der
dum surrepit clausis oculorum poris,
As it creeps in through the closed pores of the
Quand il se glisse furtivement entre les yeux fer-
Schmerzen stillt! Wenn es in die geschlossenen
ipsum gaudio equiperat dulcedini amoris.
eyes, it matches in joy the sweetness of love.
més, il égale en agrément les plaisirs de l’amour.
Kanäle der Augen schleicht, kommt es mit seiner Lust der Liebeswonne gleich.
Morpheus in mentem
Morpheus draws into the mind
Morphée laisse entrer dans l’esprit
Morpheus läßt ins Innere dringen
trahit impellentem
a gentle breeze
le vent léger
den sanften Wind,
ventum lenem segetes maturas,
that drives the ripe crops,
agitant les moissons mûres,
der durch die reifen Saaten streift,
murmura rivorum per harenas puras
the murmurs of streams through clean sands,
le murmure des ruisseaux sur le sable pur,
das Murmeln des Baches im reinen Sandbett,
circulares ambitus molendinorum,
the circular rotations of mills,
le mouvement circulaire des meules
die kreisende Bewegung der Mühlräder,
qui furantur somno lumen oculorum.
that steal in sleep the light of the eyes.
- toutes choses qui empêchent les yeux de voir
die im Schlaf den Augen ihre Helle stehlen.
dans le sommeil. No. 11
No. 11
No. 11
Nr. 11
Domine, Jesu Christe
Domine, Jesu Christe
Domine, Jesu Christe
Domine, Jesu Christe
(Fernchor and organ, large choir and orchestra)
(Fernchor and organ, large choir and orchestra)
(Fernchor et orgue, grand choeur et orchestre)
(Fernchor und Orgel, großer Chor und Orchester)
Domine Jesu Christe, rex gloriæ,
Lord Jesus Christ, king of glory,
Seigneur, Jésus-Christ, Roi de gloire
O Herr Jesus Christus, König der Herrlichkeit,
libera animas omnium fidelium defunctorum
deliver the souls of all the faithful departed
délivre les âmes de tous les fidèles défunts
bewahre die Seelen der Verstorbenen
de poenis inferni et de profundo lacu;
from the pains of Hell and the bottomless pit.
des peines de l’enfer et de l’abîme sans fond:
vor den Peinen des Feuers, vor den Tiefen der
libera eas de ore leonis
Deliver them from the jaws of the lion,
délivre-les de la gueule du lion
Unterwelt und dem Rachen des Löwen,
ne absorbeat eas tartarus
lest hell engulf them,
afin que le gouffre horrible ne les engloutisse pas
dass die Hölle sie nicht verschlinge,
ne cadant in obscurum.
lest they be plunged into darkness;
et qu’elles ne tombent pas dans les ténèbres
noch dass sie hinabstürzen in die Finsternis.
Sed signifer sanctus Michael
but let the holy standard-bearer Michael
Mais que Saint-Michel, le porte-étendard,
Sondern das Panier des heiligen Michael
repræsentet eas in lucem sanctam.
lead them into the holy light,
les introduise dans la sainte lumière,
begleite sie zum ewigen Lichte,
Quam olim Abrahæ promisisti
that once thou didst promise to Abraham
que tu as autrefois promise jadis à Abraham
das du einst dem Abraham und dessen
et semini eius.
and his seed.
et à sa postérité.
Nachkommen verheißen hast.
Hostias et preces tibi Domine,
Lord, we offer thee sacrifices and prayers
Nous t’offrons, Seigneur, le sacrifice
Lobopfer und Gebete bringen
laudis offerimus
in praise,
et les prières de notre louange:
wir dir dar, Herr;
tu suscipe pro animabus illis
accept them on behalf of those
reçois-les pour ces âmes
nimm sie an für jene Seelen,
quarum hodie memoriam facimus.
whom we remember this day:
dont nous faisons mémoire aujourd’hui.
derer heute wir gedenken.
Fac eas, Domine, de morte transire ad vitam.
Lord, make them pass from death to the
Seigneur, fais-les passer de la mort à la vie
Gib, Herr, dass sie vom Tode hinübergelangen
Quam olim Abrahæ promisisti
life that once thou didst promise to
que tu as autrefois promise jadis à Abraham
zum Leben, das du einst dem Abraham und des-
et semini eius.
Abraham and his seed.
et à sa postérité.
sen Nachkommen verheißen hast.
No. 12
No. 12
No. 12
Nr. 12
Superbia
Pride
L’orgueil
Hochmut
(Voice from above)
(Voice from above)
(Voix du dessus)
(Stimme aus der Höhe)
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Luzifer!
Lucifer!
Luzifer!
Luzifer!
(Alto and orchestra)
(Alto and orchestra)
(Alto et orchestre)
(Alt und Orchester)
In huius mundi domo
Wretched man
Toi qui habites, misérable humain,
Mensch, der du im Hause dieser Welt
miser qui vivis homo,
that livest in the house of this world,
la maison de ce monde,
als Bettler lebst,
quod cinis es, memento:
remember that thou art ash;
souviens-toi que tu es poussière
vergiß nicht, daß du Staub bist
transibis in momento.
thou wilt pass away in a moment.
et que bientôt tu y retourneras.
und in einem Nu dahin sein wirst.
Post carnem cinis eris
After the flesh thou shalt be ash,
Après la vie charnelle, devenu cendre,
Nach dem Leben des Leibes wirst du zu Staub,
atque morte teneris.
and art gripped by death.
tu seras la proie de la mort ;
bist du in der Gewalt des Todes;
Cinis et origo.
Ash too is thine origin;
cendre est aussi ton origine.
Staub ist auch dein Ursprung.
sit tibi formido,
be thou afraid
Redoute le jour
Fürchte den Tag,
cum spiritus cadit
when the spirit falleth away
où ton souffle s’arrêtera
da dein Lebenshauch stillsteht
et ad Dominum vadit,
and goeth to the Lord
et ira vers le Seigneur
und zum Herrn zurückkehrt,
qui eum dedit.
who gave it.
qui te l’a donné!
der ihn dir einstmals gegeben hat.
Miser, qui hoc non credit.
Wretched is he that believeth it not.
Il est a plaindre, celui qui n’y pense pas.
Unglückselig, wer dies nicht wahrhaben will.
Vanitatum vanitas
Vanity of vanities,
Vanité des vanités
Eitelkeit der Eitelkeiten
et omnia vanitas!
and all is vanity!
et rien que vanité,
und nichts als Eitelkeit
est animalis homo
(Such is) the sensual man
tel est l’homme charnel
ist der Sinnenmensch
in huius mundi domo.
in the house of this world.
en ce monde.
im Hause dieser Welt.
Cuncta, que sub sole,
All things under the sun
Tout ce qui se fait sous le soleil,
Alles, was von der Sonne beschienen wird,
assimilantur mole,
are likened to millwheels,
semblable à une roue de moulin,
gleicht dem Mühlrad,
nam omnia volvuntur,
for all turn;
tourne sans cesse.
denn alles dreht sich im Kreise.
quedam dissolvuntur,
some are broken up,
Certaines choses se dissolvent,
Das eine ist im Stadium der Auflösung,
quedam ad vitam crescunt
some grow into life,
d’autres viennent à la vie,
während das andere sich zum Leben entfaltet,
et omnia decrescunt.
and all decrease.
finalement tout disparaît ;
doch schließlich vergeht alles,
Sed spiritalis homo
But the spiritual man
l’homme qui possède l’esprit au contraire
der Geistmensch aber
Dei regnat in domo.
reigneth in the house of God.
règne dans la maison de Dieu.
herrscht als König im Hause Gottes.
No. 13
No. 13
No. 13
Nr. 13
Sanctus
Sanctus
Sanctus
Sanctus
(Large choir, fernchor and orchestra)
(Large choir, fernchor and orchestra)
(Grand choeur, Fernchor et orchestre)
(Großer Chor, Fernchor und Orchester)
Sanctus, sanctus, sanctus
Holy, holy, holy,
Saint, saint, saint
Heilig, heilig, heilig
Dominus Deus Sabaoth.
Lord God of hosts!
Le Seigneur, dieu des Forces célestes.
Gott, Herr aller Mächte und Gewalten.
Pleni sunt coeli et terra gloria tua.
Heaven and earth are full of thy glory.
Le ciel et la terre sont remplis de ta gloire.
Erfüllt sind Himmel und Erde von deiner
Hosanna in excelsis!
Hosanna in the highest!
Hosanna au plus haut des cieux.
Herrlichkeit. Hosanna in der Höhe!
(Fernchor and organ)
Benedictus qui venit in nomine Domini.
(Fernchor and organ)
Blessed is he that cometh in the name of the Lord.
(Fernchor et orgue)
Béni soit celui qui vient au nom du Seigneur.
(Fernchor und Orgel)
Hochgelobt sei, der da kommt im Namen des Herrn.
(Large choir, fernchor and orchestra)
(Large choir, fernchor and orchestra)
(Grand choeur, Fernchor et orchestre)
(Großer Chor, Fernchor und Orchester)
Benedictus qui venit in nomine Domini.
Blessed is he that cometh in the name of the
Béni soit celui qui vient au nom du Seigneur.
Hochgelobt sei, der da kommt im Namen des
Hosanna in excelsis!
Lord. Hosanna in the highest!
Hosanna au plus haut des cieux.
Herrn. Hosanna in der Höhe!
No. 14
No. 14
No. 14
Nr. 14
Luxuria
Lust
La luxure
Wollust
(Voice from above)
(Voice from above)
(Voix du dessus)
(Stimme aus der Höhe)
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Asmodæus!
Asmodeus!
Asmodæus!
Asmodæus!
(Tenor, bass, men’s choir and orchestra)
(Tenor, bass, men’s choir and orchestra)
(Ténor, basse, chœur d’hommes et orchestre)
(Tenor, Bass, Männerchor und Orchester)
In lacu miserie
In the pit of misery
Tu te vautres, Pamphile,
Im Pfuhl des Elends
et luto luxurie
and the mud of lechery
dans le lit de la misère ,
und im Schmutz der Ausschweifung
volveris, inutile
you welter, wasting
et la boue de la luxure,
wälzt du dich, nutzlos
tempus perdens, Panphile!
your useless time, Panphilus!
et perds inutilement ton temps !
die Zeit vergeudend, Pamphilus!
cur offensas numinum
Why do you not fear
Pourquoi ne crains-tu pas
Wie denn? Gott zu beleidigen
aut derisum hominum
the anger of the gods
d’offenser les dieux
und den Spott der Menschen herauszufordern
non metuis,
or the mockery of men,
ni de faire rire les hommes,
macht dir nichts aus,
dum destruis
as you ruin
en détruisant ainsi
während du
corpus, rem et animam?
your body, wealth, and soul?
ton corps, ta fortune et ton âme ?
Leib, Vermögen und Seele zugrunde richtest?
salva saltem ultimam
Save at least the last
Sauve du moins la dernière
Rette wenigstens das letzte
vite portiunculam,
small portion of your life,
petite portion de ta vie,
Stückchen deines Lebens,
offerens celestibus
offering the heavenly ones,
en offrant au ciel,
indem du den Himmlischen,
pro iuvente floribus
instead of the flowers of youth,
à la place des fleurs de ta jeunesse,
wenn schon nicht deine Jugendblüte, so doch
senectutis stipulam!
the stalk of old age.
le chaume de ta vieillesse.
das Stroh deines Greisenalters darbringst.
Forsan ludo Veneris
Perhaps you are burnt in the game of love
Peut-être les jeux de Vénus
Vielleicht läßt du dich durch das Liebesspiel
ultra vires ureris,
beyond your strength,
te consument-ils au-delà de tes forces,
bis zur Erschöpfung entzünden,
ut amoris tedium
so that weariness with love
de sorte que le dégoût de l’amour
um zu erreichen, daß Ekel vor dem Liebesgenuß
tibi sit remedium.
is your cure.
sera pour toi le remède.
dir zum Heilmittel werde.
sed si te medullitus
But even if you
Mais même si, desséché
Aber selbst wenn du dich,
exsiccatum penitus
exhaust yourself,
jusqu’à la moelle,
ausgelaugt bis ins Mark,
exhaurias,
thoroughly dried out to the marrow,
tu t’épuises
völlig ausgibst
ut febrias,
so as to catch a fever,
et contractes la fièvre,
bis hin zu Fieberanfällen,
nichil tamen proficis,
still you achieve nothing
cela ne t’avancera cependant guère,
so bringt dich das trotzdem nicht weiter,
dum ad tempus deficis;
in fainting for a time;
puisque ton affaiblissement ne sera que
da du nur zeitweilig ohne Kraft bist.
nam insurget artius
for the Hydra surges
provisoire. En effet l’hydre aux têtes toujours
Denn noch bedrängender wird die Hydra
Hydra multiplicior,
to closer combat with more heads,
renaissantes te pressera ensuite plus
mit immer zahlreicheren Häuptern angreifen,
et post casum fortior
and the son of Earth rises
étroitement, et le fils de la Terre
und nach dem Fall wird stärker als zuvor
surget Terre filius.
stronger after falling.
se relèvera plus fort après chaque chute.
der Sohn der Erde wieder auferstehen.
Ut stes pede stabili
To stand on stable foot
Marche désormais d’un pied ferme,
Tritt auf mit festem Schritt,
sine casu facili,
without easily falling,
pour ne pas tomber facilement,
ohne wegen einer Kleinigkeit zu Fall zu kommen;
cave precipitium,
avoid the precipice,
et en t’écartant du vice
hüte dich vor dem Absturz,
devitando vitium.
shunning vice,
prends bien garde à l’abîme.
indem du dem Laster aus dem Weg gehst.
sed si te vexaverit
but if the Egyptian woman
Et si une Égyptienne
Wenn sie dich aber quält
aut si comprehenderit
has troubled you
te tourmente
oder festzuhalten sucht,
Egyptia,
or seized you,
ou cherche à t’attraper,
jene Ägypterin,
mox pallia
swiftly run away
laisse aussitôt
dann laß auf der Stelle
fugitivus desere,
and leave your cloak,
ton manteau sur place et fuis,
den Mantel fahren und flieh,
nec lucteris temere;
and do not rashly wrestle;
sans engager une lutte téméraire ;
und laß dich nicht waghalsig auf einen Kampf ein.
nam resistens vincitur
for in this kind of war
en effet dans ce genre de guerre
Denn wer Widerstand leistet, wird
in hoc belli genere,
he who resists is defeated,
on est vaincu quand on résiste,
in diesem besonderen Kampf besiegt, wenn aber
et qui novit cedere,
and he who knows how to yield,
tandis que celui qui sait céder,
einer klug genug ist, zu weichen, dann läuft man
fugiendo fugitur.
in fleeing, is fled.
grâce à ses dérobades on l’évite.
vor ihm, gerade weil er flieht, davon.
No. 15
No. 15
No. 15
Nr. 15
Agnus Dei
Agnus Dei
Agnus Dei
Agnus Dei
(Fernchor and organ, large choir and orchestra)
(Fernchor and organ, large choir and orchestra)
(Fernchor et orgue, grand choeur et orchestre)
(Fernchor und Orgel, großer Chor und Orchester)
Agnus Dei qui tollis peccata mundi.
O Lamb of God that takest away the sins
Agneau de Dieu qui enlève les péchés du monde,
Christe, Du Lamm Gottes, der du trägst die Sünd
Dona eis requiem.
of the world, grant them rest.
donnez leur le repos.
der Welt, gib ihnen Ruhe.
Agnus Dei qui tollis peccata mundi.
O Lamb of God that takest away the sins
Agneau de Dieu qui enlève les péchés du monde,
Christe, Du Lamm Gottes, der du trägst die Sünd
Dona eis requiem sempiternam.
of the world, grant them rest everlasting.
donnez leur le repos éternel.
der Welt, gib ihnen ewige Ruhe.
(Soprano, alto, large choir and orchestra)
(Soprano, alto, large choir and orchestra)
(Soprano, alto, grand choeur et orchestre)
(Sopran, Alt, großer Chor und Orchester)
Lux æterna luceat eis, Domine.
Let everlasting light shine upon them, Lord,
Que la lumière éternelle luise pour eux, Seigneur,
Ewiges Licht leuchte ihnen, Herr,
cum sanctis tuis in æternum,
with thy saints for ever,
au milieu de tes Saints et à jamais,
mit allen deinen Heiligen
quia pius es.
for thou art merciful.
car tu es miséricordieux.
denn du bist gut.
(Fernchor and organ)
(Fernchor and organ)
(Fernchor et orgue)
(Fernchor und Orgel)
Requiem æternam dona eis Domine,
Grant them eternal rest, Lord,
Donne-leur le repos éternel, Seigneur,
Herr, gib ihnen die ewige Ruhe,
et lux perpetua luceat eis.
and let perpetual light shine upon them,
et que la lumière éternelle les illumine,
und das ewige Licht leuchte ihnen,
quia pius es.
for thou art merciful.
car tu es miséricordieux.
mit allen deinen Heiligen, denn du bist gut.
(Fernchor, large choir and organ)
(Fernchor and organ)
(Fernchor, grand choeur et orgue)
(Fernchor, großer Chor und Orgel)
Pie Jesu, Domine,
Merciful Jesus, O Lord,
Doux Jésus Seigneur,
Gütiger Jesus, Herr,
dona eis requiem.
grant them rest.
donnez-leur le repos.
gib ihnen Ruhe.
Pie Jesu, Domine,
Merciful Jesus, O Lord,
Doux Jésus Seigneur,
Gütiger Jesus, Herr,
dona eis requiem sempiternam.
grant them rest eternal.
donnez-leur le repos éternel.
gib ihnen ewige Ruhe.
No. 16
No. 16
No. 16
Nr. 16
Avaritia
Avarice
L’avarice
Geiz
(Voice from above)
(Voice from above)
(Voix du dessus)
(Stimme aus der Höhe)
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Hieronymus! Hieronymus Bosch!
Mammon!
Mammon!
Mammon!
Mammon!
(Soloists and orchestra)
(Soloists and orchestra)
(Solistes et orchestre)
(Solisten und Orchester)
Ecce torpet probitas,
Lo, honesty is paralysed,
Vois. L’honnêteté sommeille,
Sieh, die Rechtschaffenheit liegt gelähmt
virtus sepelitur;
virtue is buried;
la vertu est enterrée,
darnieder, die Vortrefflichkeit wird zu Grabe
fit iam parca largitas,
generosity now becomes stingy,
la générosité devient rare,
getragen, Freigebigkeit wird immer seltener,
parcitas largitur;
stinginess is generous;
la ladrerie se répand,
Knauserei ist der neue Almosenier,
verum dicit falsitas,
falsehood speaks true,
le faux l’emporte sur le vrai,
die Falschheit triumphiert über die Wahrheit
veritas mentitur.
truth lies.
et la vérité elle-méme commence à mentir.
die Wahrheit selbst wird zur Lügnerin.
(Refl.)
(Refr.)
(Refr.)
(Refr).
Omnes iura ledunt
All do wrong to the law
Partout le droit est transgressé,
Alle brechen das Recht
et ad res illicitas
and retreat into unlawful things
et l’on se presse impunément
und wenden sich dem Verbotenen zu,
licite recedunt.
by legal ways.
vers ce qui est interdit.
ohne daß man ihnen wehrt.
Regnat avaritia,
Avarice reigns,
La cupidité règne,
Es herrscht die Gewinnsucht,
regnant et avari;
the avaricious also reign;
ainsi que les avares,
und die Gewinnsüchtigen
mente quivis anxia
everyone strives anxiously
chacun, s’agitant,
werden zu Herrschern,
nititur ditari,
to become rich,
aspire à s’enrichir,
voll innerer Unruhe strebt jeder nach Reichtum,
cum sit summa gloria
since the height of glory is
puisque la gloire suprême
da es keinen höheren Ruhm gibt,
censu gloriari.
to boast of one’s wealth.
consiste à se glorifier de sa fortune.
als sich großen Reichtums rühmen zu können.
(Refl.)
(Refr.)
(Refr.)
(Refr.)
Omnes iura ledunt
All do wrong to the law
Partout le droit est transgressé,
Alle brechen das Recht
et ad prava quelibet
and retreat into everything wrong
et l’on se presse criminellement vers
und wenden sich bedenkenlos
impie recedunt.
by wicked ways.
tous les vices.
jeglicher Bosheit zu.
Multum habet oneris
Very burdensome is
Il est très pénible
Mehr als lästig ist das
do das dedi dare;
‘I give, you give, I gave, to give’;
de conjuguer le verbe donner ;
›ich gebe‹, ›du gibst‹, ›ich habe gegeben‹, ›geben‹;
verbum hoc pre ceteris
this verb above all others
ce mot plus que tout autre,
vor allem von diesem Verbum
norunt ignorare
the rich know how not to know;
ils savent l’ignorer,
wollen die Reichen nichts wissen,
divites, quos poteris
you will be able to
les riches que l’on peut
die du getrost mit den Bösewichtern
mari comparare
compare them to the sea.
comparer aux méchants.
auf eine Stufe stellen kannst.
(Refl.)
(Refr.)
(Refr.)
(Refr).
Omnes iura ledunt
All do wrong to the law
Partout le droit est transgressé,
Alle brechen das Recht
et ad mala devia
and retreat into evils of the straight path
et l’on se presse impunément
und wenden sich bösen Verirrungen
licite recedunt.
by legal ways.
vers les voies obliques du mal.
ohne jegliche Strafe zu.
No. 17
No. 17
No. 17
Nr. 17
Libera Me & Peccatum
Libera Me & Sin
Libera Me & Péché
Libera Me & Die Sünde
(Large choir and orchestra)
(Large choir and orchestra)
(Grand choeur et orchestre)
(Großer Chor und Orchester)
Libera me!
Deliver me!
Délivre-moi !
Rette mich!
Debacchatur mundus pomo,
The world goes wild on the fruit
Le monde est en désordre à cause de la pomme
Die Welt tobt wegen des Apfels,
quod comedit primus homo.
that the first man ate.
qu’a mangée le premier homme ;
den der erste Mensch gegessen hat;
demonstratur nobis tomo,
It is shown in the first book
il nous est montré dans les Écritures
im heiligen Buch wird uns vor Augen geführt,
quod privamur nostra domo.
that we are deprived of our home.
qu’alors nous avons été chassés de notre patrie.
daß wir unserer Heimstatt beraubt sind.
(Soprano and orchestra)
(Soprano and orchestra)
(Soprano et orchestre)
(Sopran und Orchester)
Libera me, Domine, de morte æterna,
Deliver me, O Lord, from eternal death
Délivre-moi, Seigneur,
Rette mich, Herr, vor dem ewigen Tod
in die illa tremenda,
on that awful day
de la mort éternelle, en ce jour redoutable:
an jenem Tage des Schreckens,
quando coeli movendi sunt et terra,
when heaven and earth shall be shaken
où le ciel et la terre seront ébranlés,
wo Himmel und Erde wanken,
dum veneris judicare sæculum per ignem.
and thou shalt come to judge the world by fire.
quand tu viendras éprouver le monde par le feu.
da Du kommst, die Welt durch Feuer zu richten.
(Fernchor, large choir and orchestra)
(Fernchor, large choir and orchestra)
(Fernchor, grand choeur et orchestre)
(Fernchor, großer Chor und Orchester)
(Refl.)
(Refr.)
(Ref.)
(Refr.)
Prohdolor!
Woe!
Ô douleur!
Weh und ach!
Moyses et Aaron,
Moses and Aaron,
Moise et Aaron,
Moses und Aaron,
rex David et Salomon,
King David and Solomon,
le roi David et Salomon,
König David und Salomon,
Ierusalem et Gion,
Jerusalem and Gihon,
Jérusalem et Guihôn,
Jerusalem und Gihon,
mundus plorat et Sion.
the world wails and Zion.
le monde entier pleure avec Sion.
die Welt weint und Zion mit ihr.
(Large choir and orchestra)
(Large choir and orchestra)
(Grand choeur et orchestre)
(Großer Chor und Orchester)
Ecce tempus, tempus mestum,
Behold, the time, the sad time,
Comme les temps sont tristes
Seht, unsere Zeiten sind traurige Zeiten;
propter plebem fit infestum;
becomes hostile because of the people;
et funestes : la faute en revient aux humains qui,
sie verheißen nichts Gutes wegen des Volkes,
patet enim manifestum,
for it is plain and manifest
on le voit partout clairement,
denn es steht außer Frage,
quod plebs temptat inhonestum.
that the people are trying a thing dishonourable.
ne reculent devant aucune malhonnêteté.
daß das Volk nicht vor dem Bösen haltmacht.
(Alto and orchestra)
(Alto and orchestra)
(Alto et orchestre)
(Alt und Orchester)
Tremens factus sum ego, et timeo,
I am seized with fear and trembling
Voici que je tremble et que j’ai peur,
Zittern befällt mich und Angst,
dum discussio venerit, atque ventura ira.
until the trial shall be at hand and the wrath
devant le jugement qui approche, et la colère qui
denn die Rechenschaft naht und der drohende
to come.
doit venir.
Zorn.
(Fernchor, large choir and orchestra)
(Fernchor, large choir and orchestra)
(Fernchor, grand choeur et orchestre)
(Fernchor, großer Chor und Orchester)
(Refl.)
(Refr.)
(Ref.)
(Refr.)
Prohdolor!
Woe!
Ô douleur!
Weh und ach!
Moyses et Aaron,
Moses and Aaron,
Moise et Aaron,
Moses und Aaron,
rex David et Salomon,
King David and Solomon,
le roi David et Salomon,
König David und Salomon,
Ierusalem et Gion,
Jerusalem and Gihon,
Jérusalem et Guihôn,
Jerusalem und Gihon,
mundus plorat et Sion.
the world wails and Zion.
le monde entier pleure avec Sion.
die Welt weint und Zion mit ihr.
Alteratur creatura,
Creation is spoilt,
La création s’altére
Die Schöpfung verändert sich zum Schlechten,
fit nevosa, pro, natura.
nature, alas, grows warts.
et se dégrade, chaque élément se corrompt
sie wird fehlerhaft hinsichtlich ihrer Natur.
quid superbit limatura,
Why is the file-dust so proud,
selon sa nature. Pourquoi la vaisselle de terre
Warum überhebt sich das irdene Geschirr,
de qua summis nulla cura?
of which those above take no heed?
s’enorgueillirait-elle, quand les grands seigneurs
dem die hohen Herren keinerlei Beachtung
ne lui portent pas la moindre attention ?
schenken?
(Tenor and orchestra)
(Tenor and orchestra)
(Ténor et orchestre)
(Tenor und Orchester)
Dies illa, dies iræ,
That day, the day of wrath,
Ce jour-là doit être jour de colère,
O jener Tag, Tag des Zorns,
calamitatis et miseriæ,
of calamity and misery,
jour de calamité et de misère,
des Unheils, des Elends,
dies magna et amara valde.
a great and very bitter day.
jour mémorable et très amer.
o Tag, so groß und so bitter.
(Large choir and orchestra)
(Large choir and orchestra)
(Grand choeur et orchestre)
(Großer Chor und Orchester)
(Refl.)
(Refr.)
(Ref.)
(Refr.)
Prohdolor!
Woe!
Ô douleur!
Weh und ach!
Moyses et Aaron,
Moses and Aaron,
Moise et Aaron,
Moses und Aaron,
rex David et Salomon,
King David and Solomon,
le roi David et Salomon,
König David und Salomon,
Ierusalem et Gion,
Jerusalem and Gihon,
Jérusalem et Guihôn,
Jerusalem und Gihon,
mundus plorat et Sion.
the world wails and Zion.
le monde entier pleure avec Sion.
die Welt weint und Zion mit ihr.
(Soloists and orchestra)
Homo reus captivatur,
Guilty man is made a prisoner
L’homme, depuis le péché, est prisonnier de
Der schuldig gewordene Mensch bleibt ein
(Soloists and orchestra)
(Solistes et orchestre)
(Solisten und Orchester)
dum hic vagus exulatur;
while he wanders here in exile;
l’Ennemi et condamné à un exil errant ;
Gefangener, solange er hier in der Verbannung
non de iure gratulatur,
he has no pleasure of right,
à bon droit ignore-t-il la joie,
umherirrt; Freude kommt ihm von Rechts wegen
dum hic brevis moriatur.
since he is short-lived and dies.
puisqu’il meurt après une courte vie.
nicht zu, weil er nach kurzem irdischem Leben stirbt.
(Fernchor and orchestra)
(Fernchor and orchestra)
(Fernchor et orchestre)
(Fernchor und Orchester)
(Refl.)
(Refr.)
(Ref.)
(Refr.)
Prohdolor!
Woe!
Ô douleur!
Weh und ach!
Moyses et Aaron,
Moses and Aaron,
Moise et Aaron,
Moses und Aaron,
rex David et Salomon,
King David and Solomon,
le roi David et Salomon,
König David und Salomon,
Ierusalem et Gion,
Jerusalem and Gihon,
Jérusalem et Guihôn,
Jerusalem und Gihon,
mundus plorat et Sion.
the world wails and Zion.
le monde entier pleure avec Sion.
die Welt weint und Zion mit ihr.
(Bass and orchestra)
Dum veneris judicare sæculum per ignem.
(Bass and orchestra)
When thou shalt come to judge the world with
(Basse et orchestre)
(Bass und Orchester)
Quand tu viendras éprouver le monde par le feu.
Da Du kommst, die Welt durch Feuer zu richten.
fire.
(Fernchor)
(Fernchor)
(Fernchor)
(Fernchor)
Requiem æternam dona eis, Domine,
Eternal rest grant unto them, O Lord,
Donne-leur le repos éternel, Seigneur,
Herr, gib ihnen die ewige Ruhe,
et lux perpetua luceat eis.
and let light everlasting shine upon them.
et que la lumière éternelle les illumine.
und das ewige Licht leuchte ihnen.
No. 18
No. 18
No. 18
Nr. 18
In Paradisum
In Paradisum
In Paradisum
In Paradisum
(Voice from above and orchestra)
(Voice from above and orchestra)
(Voix du dessus et orchestre)
(Stimme aus der Höhe und Orchester)
Et vidi cælum novum et terram novam
And I saw a new heaven and a new earth:
Puis je vis un nouveau ciel et une nouvelle terre;
Und ich sah einen neuen Himmel und eine neue
primum enim cælum et prima terra abiit
for the first heaven and the first earth were pas-
car le premier ciel et la première terre avaient
Erde; denn der erste Himmel und die erste Erde
et mare iam non est.
sed away; and there is no more sea.
disparu, et la mer n’était plus.
verging, und das Meer ist nicht mehr.
(Book of Revelation 21,1)
(Apocalypse 21,1)
(Offenbarung des Johannes 21,1)
Et absterget Deus omnem lacrimam ab
And God shall wipe away all tears from their
Il essuiera toute larme de leurs yeux,
Und Gott wird abwischen alle Tränen von ihren
oculis eorum
eyes; and death shall be no more, nor mourning,
et la mort ne sera plus,
Augen, und der Tod wird nicht mehr sein,
et mors ultra non erit neque luctus
nor crying, nor sorrow shall there be any more:
et il n’y aura plus ni deuil, ni cri, ni douleur,
noch Leid noch Geschrei noch Schmerz wird
neque clamor neque dolor erit
for the former things are passed away.
car les premières choses ont disparu.
mehr sein; denn das Erste ist vergangen.
ultra quae prima abierunt.
(Book of Revelation 21,4)
(Apocalypse 21,4)
(Offenbarung des Johannes 21,4)
Et nox ultra non erit et non egebunt
And night shall be no more;
Il n’y aura plus de nuit;
Und wird keine Nacht da sein, und sie werden
lumine lucernæ neque lumine solis
and they shall not need the light of the lamp,
et ils n’auront besoin ni de lampe ni de lumière,
nicht bedürfen einer Leuchte oder des Lichts der
quoniam Dominus Deus inluminat illos
nor the light of the sun; because the Lord God
parce que le Seigneur Dieu les éclairera.
Sonne; denn Gott der Herr wird sie erleuchten,
et regnabunt in sæcula sæculorum.
giveth them light: and they shall reign for ever
Et ils régneront aux siècles des siècles.
und sie werden regieren von Ewigkeit zu
and ever.
Ewigkeit.
(Apocalypse 22,5)
(Book of Revelation 22,5)
(Offenbarung des Johannes 22,5)
Ecce venio cito et merces mea mecum est
Behold, I come quickly; and my reward is with
Voici, je viens bientôt, et ma rétribution est avec
Siehe, ich komme bald und mein Lohn mit mir,
reddere
me,
moi,
zu geben einem jeglichen, wie seine Werke sein
unicuique secundum opera sua.
to render to every man according to his works.
pour rendre à chacun selon ce qu’est son oeuvre.
werden.
ego alpha et omega primus et novissimus
I am alpha and omega, the first and the last, the
Je suis l’alpha et l’oméga, le premier et le dernier,
Ich bin das A und das O, der Anfang und das
principium et finis.
beginning and the end.
le commencement et la fin.
Ende, der Erste und der Letzte.
(Book of Revelation 22,12-13)
(Apocalypse 22,12-13)
(Offenbarung des Johannes 22,12-13)
Hieronymus. Hieronymus. Hieronymus…
Hieronymus. Hieronymus. Hieronymus…
Hieronymus. Hieronymus. Hieronymus…
Hieronymus. Hieronymus. Hieronymus…
(Choirs, soloists, organ and orchestra)
(Choirs, soloists, organ and orchestra)
In paradisum deducant te angeli;
May the angels lead thee into paradise;
Que les Anges te conduisent au Paradis;
Ins Paradies mögen die Engel dich geleiten,
in tuo adventu suscipiant te martyres
at thy coming may the martyrs receive thee
que les Martyrs t’accueillent à ton arrivée,
bei deiner Ankunft die Märtyrer dich empfangen
et perducant te in civitatem sanctam
and lead thee to the holy city of
et t’introduisent dans la Jérusalem du ciel.
und dich führen in die heilige Stadt
Jerusalem.
Jerusalem.
Ecce venio cito et merces mea mecum est
Behold, I come quickly; and my reward is
Voici, je viens bientôt, et ma rétribution est
Siehe, ich komme bald und mein Lohn mit mir,
reddere
with me,
avec moi,
zu geben einem jeglichen, wie seine Werke sein
unicuique secundum opera sua.
to render to every man according to his works.
pour rendre à chacun selon ce qu’est son oeuvre.
werden.
(Choers, solistes, orgue et orchestre)
(Chöre, Solisten, Orgel und Orchester)
Jerusalem.
ego alpha et omega primus et novissimus
I am alpha and omega, the first and the last, the
Je suis l’alpha et l’oméga, le premier et le dernier,
Ich bin das A und das O, der Anfang und das
principium et finis.
beginning and the end.
le commencement et la fin.
Ende, der Erste und der Letzte.
(Book of Revelation 22,12-13)
(Apocalypse 22,12-13)
(Offenbarung des Johannes 22,12-13)
Chorus angelorum te suscipiat
May the choir of angels receive thee
Que les Anges, en chœur, te reçoivent,
Der Chor der Engel möge dich empfangen,
et cum Lazaro, quondam paupere,
and with Lazarus, that once was poor,
et avec celui qui fut jadis le pauvre Lazare,
und mit Lazarus, dem einst armen,
æternam habeas requiem.
mayst thou have eternal rest.
que tu jouisses du repos éternel.
mögest du ewige Ruhe haben.
Amen.
Amen.
Amen.
Amen.
translation Carmina Burana:
traduction Carmina Burana:
Übersetzung Carmina Burana aus:
Lia Couwenberg
Étienne Wolff
Carmina Burana. Texte und Übersetzungen.
© L’Imprimerie Nationale (La Salamandre), 1995
Herausgegeben von Benedikt Konrad Vollmann. © Deutscher Klassiker Verlag Berlin, 2011
Cover painting
Visions of the Hereafter (Venice, Palace Grimani) ©Photo SCALA, Florence Colophon
photo Renske Vrolijk
Hieronymus Bosch:
producer & recording engineer Everett Porter recording assistant Anne Taegert editing Everett Porter and Karel Bruggeman recording facility Polyhymnia International microphones Neumann en Schoeps with Polyhymnia custom electronics | DXD recording with Merging Horus AD converters editing & mixing Merging Technologies Pyramix, monitored on B&W Nautilus speakers design Atelier René Knip and Olga Scholten, Amsterdam RCO 17005
www.rcoamsterdam.com
Markus Stenz
photo Renske Vrolijk
Royal Concertgebouw Orchestra AMSTERDAM Detlev Glanert (1960) Requiem for Hieronymus Bosch (2016) Markus Stenz, conductor Netherlands Radio Choir | Edward Caswell, chorus master David Wilson-Johnson, voice Aga Mikolaj, soprano Ursula Hesse von den Steinen, mezzo-soprano Gerhard Siegel, tenor Christof Fischesser, bass Leo van Doeselaar, organ 83:09
total playing time World premiere recording Recorded Live at Concertgebouw Amsterdam on 5 November 2016 All rights of the producer and the owner of the work reserved. Unauthorized copying,
hiring, lending, public performance and broadcasting of this audio recording and other works protected by copyright embedded in this disc are strictly prohibited. Made in The Netherlands. Copyright Koninklijk Concertgebouworkest 2017 RCO17005
Multi-ch LC-14237 SURROUND/5.0
cd audio can be played on all standard cd players
8
14337 01937
2