Anna Shkonda
Konzipieren mit System Wissenschaftliche Weiterbildung in Deutschland
disserta Verlag
Shkonda, Anna: Konzipieren mit System: Wissenschaftliche Weiterbildung in Deutschland, Hamburg, disserta Verlag, 2015 Buch-ISBN: 978-3-95425-754-6 PDF-eBook-ISBN: 978-3-95425-755-3 Druck/Herstellung: disserta Verlag, Hamburg, 2015 Covermotiv: © laurine45 – Fotolia.com
Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek: Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.d-nb.de abrufbar.
Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Dies gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Bearbeitung in elektronischen Systemen. Die Wiedergabe von Gebrauchsnamen, Handelsnamen, Warenbezeichnungen usw. in diesem Werk berechtigt auch ohne besondere Kennzeichnung nicht zu der Annahme, dass solche Namen im Sinne der Warenzeichen- und Markenschutz-Gesetzgebung als frei zu betrachten wären und daher von jedermann benutzt werden dürften. Die Informationen in diesem Werk wurden mit Sorgfalt erarbeitet. Dennoch können Fehler nicht vollständig ausgeschlossen werden und die Diplomica Verlag GmbH, die Autoren oder Übersetzer übernehmen keine juristische Verantwortung oder irgendeine Haftung für evtl. verbliebene fehlerhafte Angaben und deren Folgen. Alle Rechte vorbehalten © disserta Verlag, Imprint der Diplomica Verlag GmbH Hermannstal 119k, 22119 Hamburg http://www.disserta-verlag.de, Hamburg 2015 Printed in Germany
Inhaltsverzeichnis ABBILDUNGSVERZEICHNIS ........................................................................................................................ 9 TABELLENVERZEICHNIS............................................................................................................................. 9 ABKÜRZUNGSVERZEICHNIS ..................................................................................................................... 10 1. EINLEITUNG .......................................................................................................................................... 11 ͳǤͳ .................................................................................................................................... 12 ͳǤʹ .................................................................................................................................................. 12 ͳǤ͵ ........................................................................................................................................................ 15 2. WAS IST INTEGRIERTES BILDUNGS(SYSTEM)DESIGN? ...................................................................... 17 3. DAS SYSTEMUMFELD ............................................................................................................................ 20 ͵Ǥͳ ................................................................................ 20 3.1.1 Wissenschaftliche Weiterbildung: Definition .................................................................................... 21 3.1.2 Struktureller Aufbau .......................................................................................................................... 23 3.1.3 Angebotsformen ................................................................................................................................. 24 3.1.4 Studienformen und -strukturen ......................................................................................................... 24 3.1.5 Programmstruktur............................................................................................................................. 25 3.1.6 Zielgruppen ........................................................................................................................................ 25 3.1.7 Teilnahme ........................................................................................................................................... 26 3.1.8 Dominierende Inhalte ........................................................................................................................ 28 3.1.9 Zugang ................................................................................................................................................ 29 3.1.10 Finanzierung .................................................................................................................................... 30 3.1.11 Zertifizierung ................................................................................................................................... 30 ͵Ǥʹ Ǧ ................................................................................................................. 30 3.2.1 … auf der Bundesebene ...................................................................................................................... 31 3.2.2 … auf der Landesebene ...................................................................................................................... 32 3.2.3 Wissenschaftliche Weiterbildung ohne Hochschulzugangsberechtigung... ...................................... 33 ͵ǤʹǤ͵ǤͳǤǤǤ............................................................................................................................................... 33 ͵ǤʹǤ͵ǤʹǤǤǤ
Ǧ .................................................................................................................................... 36
͵Ǥ͵ ................................................................................................................................. 37 ͵ǤͶ ǣ ................... 38 4. ORIENTIERUNGEN UND ZIELE ............................................................................................................. 41 ͶǤͳ ............................................................................................................................ 42 4.1.1 „Bausteine“ für lebenslanges Lernen ................................................................................................. 42 4.1.2 Schlüsselkompetenzen für lebenslanges Lernen ............................................................................... 45 4.1.3 Verwirklichung von lebenslangem Lernen ........................................................................................ 47 4.1.4 Strategie für Lebenslanges Lernen .................................................................................................... 49 ͶǤʹ ............................................................................................................................... 57 4.2.1 Europäischer Qualifikationsrahmen für lebenslanges Lernen (EQR) .............................................. 57 4.2.2 Der deutsche Qualifikationsrahmen (DQR) ....................................................................................... 62 4.2.3 Der deutsche Hochschulqualifikationsrahmen ................................................................................. 65 ͶǤ͵ " " ...................................................................................... 68 4.3.1 Qualität in Studium und Lehre .......................................................................................................... 69 4.3.2 Instrumente der Qualitätssicherung und -entwicklung im Hochschulbereich ................................. 72 ͶǤͶǦ ................................................................................................................................................. 74 ͶǤͷ ǣ ........................ 76 5. AUFGABEN UND TÄTIGKEITEN ............................................................................................................ 78 ͷǤͳǥ ............................................................................. 78 ͷǤʹǥ ............................................................................................................................. 82 ͷǤ͵ǥ ................................................................................................ 85 ͷǤͶǥ " ..................................................................... 90
ͷǤͷ ǣ " ................... 92 ͷǤ ............................................................................................................................................ 97 6. WISSENSCHAFTLICHE WEITERBILDUNG AUF DER HOCHSCHUL- UND ANGEBOTSEBENE.............. 98 Ǥͳ ............................................................................................................................. 98 6.1.1 Organisationsstruktur an der OvGU Magdeburg .............................................................................. 99 Ǥʹ ............................................................................................................................................ 101 6.2.1 Management an der OvGU Magdeburg ........................................................................................... 101 Ǥ͵........................................................................................................................................... 101 6.3.1 Lehrpersonal an der OvGU Magdeburg ........................................................................................... 102 ǤͶ ................................................................................................................................. 102 6.4.1 Bedarfsermittlung an der OvGU Magdeburg .................................................................................. 102 Ǥͷ .............................................................................................................................................. 103 6.5.1 Zielgruppen an der OvGU Magdeburg ............................................................................................. 103 Ǥ ǡ .................................................................................... 103 6.6.1 Formen, Dauer und Zeitstruktur der Angebote an der OvGU Magdeburg ..................................... 104 Ǥ ............................................................................................................................ 104 6.7.1 Fachliche Ausrichtung an der OvGU Magdeburg ............................................................................ 105 Ǥͺ .................................................................................... 105 6.8.1 Wissenschaftlichkeit und Berufsorientierung an der OvGU Magdeburg ........................................ 105 Ǥͻ ....................................................................................................................... 106 6.9.1 Zugangsvoraussetzungen an der OvGU Magdeburg ....................................................................... 106 ǤͳͲ ......................................................................................................... 106 6.10.1 Anrechnung von Vorkenntnissen an der OvGU Magdeburg .......................................................... 107 Ǥͳͳ o ............................................................................................................... 107 6.11.1 Kreditierung und Abschlüsse an der OvGU Magdeburg ................................................................ 107 Ǥͳʹ ..................................................................................................................... 107 6.12.1 Neue Formen des Lernens an der OvGU Magdeburg .................................................................... 108 Ǥͳ͵ ...................................................................................................................................... 109 6.13.1 Kooperationen an der OvGU Magdeburg ...................................................................................... 109 ǤͳͶ ......................................................................................................................................... 109 6.14.1 Finanzierung der wissenschaftlichen Weiterbildung an der OvGU Magdeburg .......................... 111 Ǥͳͷ " ............................................................................................................................... 112 6.15.1 Qualitätssicherung an der OvGU Magdeburg ............................................................................... 113 ǤͳY .......................................................................................................................... 113 6.16.1 Öffentlichkeitsarbeit an der OvGU Magdeburg ............................................................................. 114 Ǥͳ ............................................................................................................................ 114 6.17.1 Lebenslanges Lernen an der OvGU Magdeburg ............................................................................ 115 Ǥͳͺ ǣ Ǧ ....................................................................................................................................... 115 7. INNOVATIVE STRATEGIEN UND KONZEPTE IM BEREICH DER WISSENSCHAFTLICHEN WEITERBILDUNG.................................................................................................................................... 119 Ǥͳ ................................................................................................ 119 Ǥʹ " ......................................................................................................... 120 Ǥ͵ ............................................................................ 121 ǤͶ " Ǧ ................................................................................................... 122 Ǥͷ ................................................................................................ 124 Ǥ ............................................................................................................... 125 Ǥ ............................................................................................................................ 128 Ǥͺ é ................................................................................ 130 7.8.1 Pauschale Anrechnung ..................................................................................................................... 132 7.8.2 Individuelle Anrechnung .................................................................................................................. 132 ǤͻǦǦ ........................................................................................................................ 133 7.9.1 Vorlesungsaufzeichnungen .............................................................................................................. 133 7.9.2 Lernpost ........................................................................................................................................... 133 ǤͳͲ Y ................................................................................................................ 135
7.10.1 Steuerersparnis durch Fortbildung ............................................................................................... 135 7.10.2 Weiterbildungssparen .................................................................................................................... 136 7.10.3 Unterstützung durch Arbeitgeber ................................................................................................. 137 7.10.4 Förderprogramme des Wirtschaftsministeriums für Unternehmen ............................................ 137 7.10.5 Vergütung von Lehrtätigkeiten ..................................................................................................... 138 Ǥͳͳ ǣ ... 138 8. KOMPETENZEN DER HANDELNDEN AKTEURE UND AKTANTEN..................................................... 141 ͺǤͳ ................................................................................................... 142 ͺǤʹ ........................................................................................................ 143 8.2.1 Lückenfindung .................................................................................................................................. 144 ͺǤ͵ " ................................. 146 8.3.1 Projektmanagement ........................................................................................................................ 148 8.3.2 Organisationales Wissen.................................................................................................................. 150 ͺǤͶ .. 159 8.4.1 Wissensmanagement ....................................................................................................................... 161 8.4.2 Qualitätsmanagement ..................................................................................................................... 162 8.4.3 Umgang mit Komplexität ................................................................................................................. 171 8.4.4 Anwendungswissen .......................................................................................................................... 180 ͺǤͷ ǣ ................................................................ 182 ͺǤǦǦ ............................................................................................................................... 184 8.6.1 Situation als dynamischer Handlungsrahmen ................................................................................ 185 8.6.2 Lehr-Lern-Situation als Prozess der Netzwerkbildung ................................................................... 186 ͺǤ ǦǦ .................................................................................... 188 8.7.1 Kommunikation................................................................................................................................ 188 8.7.2 Lernen............................................................................................................................................... 190 8.7.3 Lehren ............................................................................................................................................... 197 8.7.4 Qualitätssicherung und –entwicklung ............................................................................................ 200 ͺǤͺǡ ....................................................... 201 8.8.1 Kompetenz ........................................................................................................................................ 202 8.8.2 Pädagogische Kompetenzen ............................................................................................................ 203 8.8.3 Kompetenzen von Lernenden........................................................................................................... 206 8.8.4 „Kompetenzen“ von medialen Aktanten .......................................................................................... 209 ͺǤͻ ǣ ǦǦ ............................................................................................................. 211 9.KONZEPTVORSCHLAG FÜR WISSENSCHAFTLICHE WEITERBILDUNG ALS SETTINGDESIGN: FALLBEISPIEL.......................................................................................................................................... 214 ͻǤͳ" Ȃ Ǧ ........................................... 214 ͻǤʹ " ....................... 216 9.2.1 Studienform: Blended-Learning ...................................................................................................... 220 9.2.2 Gestaltung des Lernraums und der Lernumgebung ....................................................................... 221 9.2.3 Personalstruktur auf der Angebotsebene ........................................................................................ 223 9.2.4 Personalstruktur auf der organisationalen Ebene ......................................................................... 224 9.2.5 Inhaltliche Gestaltung ...................................................................................................................... 225 9.2.6 Kommunikative Lehr- und Lern-Werkzeuge ................................................................................... 226 9.2.7 Engagement und Beteiligung der Studierenden ............................................................................. 226 9.2.8 Phasen der Umsetzung .................................................................................................................... 227 ͻǤ͵ ǣ ........................................... 230 10. STRATEGIE FÜR EINE SYSTEMISCHE KONZEPTION VON BILDUNGSANGEBOTEN ....................... 235 ͳͲǤͳ ............................................................................................................................................. 235 ͳͲǤʹ ....................................................................... 236 ͳͲǤ͵ Ǧ Ǧ ....................................................................... 238 ͳͲǤͶ Ǧ ................................................................ 238 ͳͲǤͷȋȌ Ȁ ............................................................. 238 LITERATURVERZEICHNIS ....................................................................................................................... 240
ANHANG .................................................................................................................................................. 261 ͳǣǦ ȋ Ȍ ........................................................................................ 261 ʹǣ oo ...................................................... 265 ͵ǣ ........... 268 Ͷǣ ȋȌ ............................................................................. 270 ͷǣ " Ǧ .................................................................................................. 273 ǣ o ............................................................. 278 Feststellungsprüfung ................................................................................................................................ 278 ǣ o ................................ 279 Durchführung des Probestudiums ............................................................................................................ 279 ͺǣ " ............................................................ 280 ͻǣ Ǧ BILDUNGSWISSENSCHAFT ................... 281 ͳͲǣ Ǧ BILDUNGSSYSTEMDESIGN ..................... 283 ͳͳǣ ...................................................................... 284 Allgemeine Vorgaben und Anforderungen ............................................................................................... 284 Bildungsziele ............................................................................................................................................. 285 Bildungswissenschaft (B.A.) ..................................................................................................................... 286 Bildungskulturen – Kulturenbildung (MA) .............................................................................................. 288 Spezialisierung – Bildungssystemdesign .................................................................................................. 288
ABBILDUNGSVERZEICHNIS ͳǣ̺ .............................................................................................................. 14 ʹǣò ........................................................................ 15 ͵ǣȀ ............................. 100 Ͷǣ
.......................................................... 186 ͷǣǦǦ ................................................................................................... 188 ǣǦǦ ........................................................................................ 220 ǣ .................................................................. 225 ͺǣ ................................................................. 231 ͻǣ ..................................................................................................... 231 ͳͲǣ¡ ........ 232 ͳͳǣ ............................................................... 233
TABELLENVERZEICHNIS ͳǣ¡ ............................................................................ 35 ʹǣ
¡
ȋȌ .................................................................................................................................................... 60 ͵ǣ ......................................................................................................... 67 Ͷǣò
é ....................... 179
ͻ
ABKÜRZUNGSVERZEICHNIS
ͳͲ
¡ Ǧ¡Ǧò
Ú ò
ò¡
ò
ò
ò
ǦǦ
ȋȌ ¡
ò
¡
ò ¡
¡
Ǧ
¡
¡
ȋ
Ȍ
Ǧ ǦǦ
Ǧ¡
Ǧ
Ú
1. EINLEITUNG Entwerfen und Entwickeln als Prozess zu beschreiben, stellt uns vor große theoretische und praktische Probleme. Denn allzu oft handelt es sich um eine Suche, bei der wir gar nicht wissen, wonach wir Ausschau halten. Wie organisiert man aber die Suche nach und die Entwicklung von etwas, das man nicht kennt?1
ǡ
ǡǡ
¡ǡ òòǡ
Ǥ
ǡ
ǡǦ
¡
Ǥ ǨÚò
Ǥ ǡ
ǡǡ ǤǦ
ò
ǡ
Ǧ ¡Ǥ Ǧ ǡ ǣ ¡
Ǧ Ǧ ¡
Ǧʹǡ ¡
ǤǦ
Ǥ
ò
ǡǦ
Ǥ Ǧ ǡ ǡǡò
Ǯ ¡ǤÚǤ
Ú
¡
Ǥ
ͳǡǤʹͲͲǡǤͳͺǤ
ʹǤǣǡ ǤʹͲͲʹǡǤͳͶǤ
ͳͳ
1.1 Aufgaben und Ziele ǡ Ǧ
ǡǤǣ
òǦ
ǡ ò
é Ǥ Ǧ Ǥ
Ǥǣ
é Ǥ ò
Ǧ
Ǧ Ȃ Odysseus end® Ȃ
é ò
Ǥ òǡ
ǡ Ǧ òȀ
Ǥ
òǤ òòǡǦ
ò
òǤ Ǥ ò
ǡǦ Ǥ
1.2 Methoden ¡ǡò
é ǡǮ Úǣ Ǥ ¡é
ǡ
ǡ
Ǧ
éǤǡ Ǧ
ǡ
Ǧ ¡
éǤ ͳʹ
¡éǡǦ ǡ ǡ ¡ ǡ
éǡǦ ò
ǣ -
ǡ ǮǢ
-
ȀǢ
-
ȀǢ
-
Ȁò¡Ǣ
-
¡ò
ȋȌòǢ
-
¡
Ǣ
-
Ǥ
éǢ
-
Ǣ
-
òǢ
-
¡Úǡ
Ǧ
ǡǤǤ¡ǡǡǤ
ò
Ȃ Odysseus end® Ȃ
é
͵Ǥ
ǡǮ
Ǧ
Ǥ ǡ
Ǧ ǡ
ǤǤ ȋ Ǥ ͳȌǣ ȋȌǡ ȋȌ ȀǤ ǡǮ
ǣǡǦ ǡ ¡ǡ
Ǧ Ȁǡ¡Ǥ ò
Ǥ
Ǥ Ǥ
Ǧ
ͳ͵
ȋȌǤ
Ǧ
o
ǣ
SETZUNGEN
SETTING/ HANDLUNGSFELD
SETZUNGEN
SYSTEM/ PROGRAMM
VORAUSSETZUNGEN
SETZUNGEN
KOMPETENZEN HANDELNDER AKTEURE/ AKTANTEN
VORAUSSETZUNGEN
VORAUSSETZUNGEN
Abbildung 1: Odysseus end ®Ͷ
ǡ¡ǡǦ
ǦǦ
Ǧ¡ Ǥ Odysseus end®
Ǧ Ǥ ò
ǡȀǮ
ǣ ǡ ǡ Ȁ ȋǤ Ǥ ͳȌǤ ͵¡ ǡǤʹͲͳʹ
ͳͶ
Ǧ ǣȋͳȌȋǦǡ
ȌǡȋʹȌ
Ǧ ȋ
Ǧ Ȍǡȋ͵ȌȀȋͶȌȋǦ ȌǤ
é
éǣ ¡
SETZUNGEN/
KOMPETENZEN
Ǧ
Ȁ
SETTINGȀ
VORAUSSETZUNGENǡ
Ǧ Ǧ Ǧ
SYSTEMǡ
Ǧ
Abbildung 2: Referenzraum für das Bildungssetting
1.3 Aufbau
ò ȋǤǤʹȌǤ
Ǧ
ò Ǧ Ǥ
Ǧ
Ǥ ǡ
Ǧ
¡ Ǥ Ǧ
ǡ ¡Ǥ
ǡ
Ǧ
Ǥ
é
Ǧ
Ǥ ǡ ¡
ǡ YǦ
ǡ ǡ ǡ ǡ Ǧ Ͷ
ͳͷ
ǡ ǡ ǡ
ǡ ǡ ǤǤǤ ¡Ǥ Ǥ
ò Ǧ Ǧ
Ǧ¡¡
Ǥ
Ǧ
ǡ ò ÚȀǡǤ
é
Ǧ òǣȋͳȌǡǦ ò Ȃ
Ȃ
ǡ ȋʹȌ Ǧ ǦǦȂ ÚǡǤ
pädagogische Professionalisierung ǦǦ
Ǧ¡
òǦ
¡ Ǥ
é
ò Ǧ ǡ ò
Ǥ
ͳ
2. WAS IST INTEGRIERTES BILDUNGS(SYSTEM)DESIGN? ǷǡǡÚ
ǡ
Ǧ ǡ
ǡ
ǡ¡ǤòÚ
ǣ
ǡ
ǡ
ǡ ¡ǤDzͷ
ǡ ǡ
ǡ
Ǧ Ǥ
ǡ ȋ
Ȍ ȀȋǦ Ȍ Ú
òǤǡǦ ¡ ǡ Ƿò
Ǧ
¡Ǧ
Dz ǡ ǷȋȌ Ȁ ǥ¡
DzǦ Ǥ Ú
ò ǡ Ú ǡ éǡ Ú
ǡ Ǧ Ú Ǥ ò
ǡǦǦ
¡ǡ ǡ
¡ Ƿ Dzͺ Ǧ Ǥ
BildungsdesignǤ Systemͻ ǡ ǡ
é Ǥ
Ǧ
ǡ
é
ò
òǤ ͷ ǡǤǡǡǤʹͲͲ͵ǡǤͻǤ
ò
ǣ ǡǤǡǡǤʹͲͲ͵ǡǤͻǦͳͻǤ ǡǤʹͲͲͺǡǤͶͷǤ
ͺǤǣ ǡǤǡǡǤʹͲͲ͵ǡǤͳ͵Ǥ
ͻ
¡ǡ
ǡ
ǡ
ǡ
Ǥò
ͳ