Taschenbuch für den Garten-, Landschafts- und Sportplatzbau - Buch.de

Dr.-Ing. Olaf Hemker. Hochschule Osnabrück. Fakultät Agrarwissenschaften und Landschafts- architektur. Lehrgebiet Tiefbau. Oldenburger Landstraße 24.
2MB Größe 16 Downloads 112 Ansichten
F a c h b i b l i o t h e k | g r ü n

Bjørn-Holger Lay, Alfred Niesel, Martin Thieme-Hack (Hrsg.)

F a c h b i b l i o t h e k

Die Idee Nach sechs erfolgreichen Auflagen ist dieses Werk längst zum Klassiker im Garten- und Landschaftsbau und in der Landschaftsarchitektur geworden. Dieses Nachschlagewerk bietet den schnellen Zugang zum umfangreichen Spektrum des technischen Grundlagen- und Detailwissens. Auf dem neuesten Stand und konzeptionell völlig neu bearbeitet, steht dieses Werk wieder als praktische Arbeitsunterlage für alle Studierenden und Dozenten, Ingenieure und Techniker, Planer, Unternehmer und Bauleiter im Garten-, Landschafts- und Sportplatzbau zur Verfügung. Zwischen den einzelnen Kapiteln sind in besonderem Maße die vielfältigen Querbeziehungen berücksichtigt. Sie sollen dem Leser einen tieferen Einblick in die arbeitstechnischen Zusammenhänge bei der Planung und Erstellung von Anlagen im Garten-, Landschafts- und Sportplatzbau geben.

Die Inhalte Die Autoren haben sich auch in der siebten Auflage um didaktisch stark verbesserte Darstellungen wichtiger Tätigkeitsfelder von Landschaftsarchitekten und des Gesamtwerkes bemüht. Als „Technisches Regelwerk“ sind DIN-, EN- und ISO-Normen sowie andere technische Regelwerke und Richtlinien auf aktuellem Stand der Technik. Themenschwerpunkte sind: • Grundlagen – Vermessung, • Holzbau, • Erdbau, • Metallbau, • Boden, • Einfriedungen – Zäune, • Vegetationstechnik, • Sportplatzbau, • Wegebau, • Wasseranlagen, • Entwässerung, • Dachbegrünung, • Mauerwerksbau, • Nachhaltiges Bauen. • Betonbau,

Lehr

Taschenbuch für den Garten-, Landschaftsund Sportplatzbau 7. Auflage

g r ü n

Lehr

Taschenbuch für den Garten-, Landschaftsund Sportplatzbau Herausgegeben von Bjørn-Holger Lay, Alfred Niesel, Martin Thieme-Hack

Die Autoren Alle Autoren sind hauptamtlich Lehrende oder Lehrbeauftragte der Hochschule Osnabrück, Fakultät Agrarwissenschaften und Landschaftsarchitektur.

www.ulmer.de

,!7ID8A0-bejeja!

€ (D) 129,00 € (A) 132,70

ISBN 978-3-8001-4949-0

7., neu bearbeitete Auflage

Bjørn-Holger Lay, Alfred Niesel, Martin Thieme-Hack (Hrsg.) Lehr – Taschenbuch für den Garten-, Landschafts- und Sportplatzbau

Dieses Buch ist Bestandteil der Reihe „Fachbibliothek grün“, die von Prof. Dipl.-Ing. Alfred NieseI begründet wurde. In dieser Reihe erscheinen Fach- und Lehrbücher für den Garten- und Landschaftsbau, für Landschafts­architekten sowie Garten- und Umweltämter. Herausgeber dieser Reihe sind Prof. Dipl.-Ing. Bjørn-Holger Lay, Prof. Dr.-Ing. Mehdi Mahabadi, Prof. Dipl.-Ing. (FH) Martin Thieme-Hack. Prof. em. Dipl.-Ing. Alfred Niesel Hochschule Osnabrück Fakultät Agrarwissenschaften und Landschaftsarchitektur Lehrgebiet Landschaftsbau/Baubetrieb Hesselkamp 79 49088 Osnabrück Prof. Dipl.-Ing. Bjørn-Holger Lay Hochschule Osnabrück Fakultät Agrarwissenschaften und Landschaftsarchitektur Lehrgebiet Baukonstruktion und Bautechnik Oldenburger Landstraße 24 49090 Osnabrück Prof. em. Dr.-Ing. Mehdi Mahabadi Hochschule Ostwestfalen-Lippe Lehr- und Forschungsgebiet Technik des Garten- und Landschaftsbaus Hellerkamp 26 42555 Velbert Prof. Dipl.-Ing. (FH) Martin Thieme-Hack Hochschule Osnabrück Fakultät Agrarwissenschaften und Landschaftsarchitektur Lehrgebiet Baubetrieb im Landschaftsbau Oldenburger Landstraße 24 49090 Osnabrück

Bjørn-Holger Lay, Alfred Niesel, Martin Thieme-Hack (Hrsg.)

Lehr – Taschenbuch für den Garten-, Landschafts- und Sportplatzbau 7., neu bearbeitete Auflage Mit Beiträgen von Prof. Dr. Jürgen M. Bouillon, Prof. Dr.-Ing. Olaf Hemker, Dipl.-Ing. (FH) Elke Hornoff, Dipl.-Ing. (TU) Michael Kipsieker, Dipl.-Ing. (FH) Heiner Kutza, Prof. Dipl.-Ing. Bjørn-Holger Lay, Dipl.-Ing. Helmar Lehr, Prof. em. Dipl.-Ing. Alfred Niesel, Dipl.-Ing. (FH) Gerold Roetmann, Prof. Dr. agr. Friedrich Rück, Prof. Dipl.-Ing. Cornelie Stoll, Prof. Dr.-Ing. Stefan Taeger, Prof. Dipl.-Ing. (FH) Martin Thieme-Hack, Prof. Dr. Jens Thomas 497 Abbildungen 372 Tabellen

4 

Die Herausgeber des Buches Prof. Dipl.-Ing. Bjørn-Holger Lay Hochschule Osnabrück Fakultät Agrarwissenschaften und Landschaftsarchitektur Lehrgebiet Baukonstruktion und Bautechnik Oldenburger Landstraße 24 49090 Osnabrück Prof. em. Dipl.-Ing. Alfred Niesel Hochschule Osnabrück Fakultät Agrarwissenschaften und Landschaftsarchitektur Lehrgebiet Landschaftsbau/Baubetrieb Hesselkamp 79 49088 Osnabrück Prof. Dipl.-Ing. (FH) Martin Thieme-Hack Hochschule Osnabrück Fakultät Agrarwissenschaften und Landschaftsarchitektur Lehrgebiet Baubetrieb im Landschaftsbau Oldenburger Landstraße 24 49090 Osnabrück

 5

Autoren des Buches Prof. Dr. Jürgen M. Bouillon Hochschule Osnabrück Fakultät Agrarwissenschaften und Landschaftsarchitektur Lehrgebiet Gehölzverwendung und Vegetationstechnik Oldenburger Landstraße 24 49090 Osnabrück Prof. Dr.-Ing. Olaf Hemker Hochschule Osnabrück Fakultät Agrarwissenschaften und Landschaftsarchitektur Lehrgebiet Tiefbau Oldenburger Landstraße 24 49090 Osnabrück Dipl.-Ing. (FH) Elke Hornoff Hochschule Osnabrück Fakultät Agrarwissenschaften und Landschaftsarchitektur Lehrgebiet Konstruktiver Ingenieurbau Oldenburger Landstraße 24 49090 Osnabrück

Dipl.-Ing. Helmar Lehr Großer Muskamp 26 49078 Osnabrück Prof. em. Dipl.-Ing. Alfred Niesel Hochschule Osnabrück Fakultät Agrarwissenschaften und Landschaftsarchitektur Lehrgebiet Landschaftsbau/Baubetrieb Hesselkamp 79 49088 Osnabrück Dipl.-Ing. (FH) Gerold Roetmann Hochschule Osnabrück Fakultät Agrarwissenschaften und Landschaftsarchitektur Lehrgebiet Vermessungstechnik Oldenburger Landstraße 24 49090 Osnabrück

Dipl.-Ing. (TU) Michael Kipsieker Donnerbreite 2 49143 Bissendorf

Prof. Dr. agr. Friedrich Rück Hochschule Osnabrück Fakultät Agrarwissenschaften und Landschaftsarchitektur Lehrgebiet Bodenkunde in der Landschafts­ architektur Oldenburger Landstraße 24 49090 Osnabrück

Dipl.-Ing. (FH) Heiner Kutza Hochschule Osnabrück Fakultät Agrarwissenschaften und Landschaftsarchitektur Lehrgebiet Tiefbau Oldenburger Landstraße 24 49090 Osnabrück

Prof. Dipl.-Ing. Cornelie Stoll Hochschule Osnabrück Fakultät Agrarwissenschaften und Landschaftsarchitektur Lehrgebiet Landschaftsbau Oldenburger Landstraße 24 49090 Osnabrück

Prof. Dipl.-Ing. Bjørn-Holger Lay Hochschule Osnabrück Fakultät Agrarwissenschaften und Landschaftsarchitektur Lehrgebiet Baukonstruktion und Bautechnik Oldenburger Landstraße 24 49090 Osnabrück

Prof. Dr.-Ing. Stefan Taeger Hochschule Osnabrück Fakultät Agrarwissenschaften und Landschaftsarchitektur Lehrgebiet Geoinformatik und Vermessung Oldenburger Landstraße 24 49090 Osnabrück

6 

Prof. Dipl.-Ing. (FH) Martin Thieme-Hack Hochschule Osnabrück Fakultät Agrarwissenschaften und Landschaftsarchitektur Lehrgebiet Baubetrieb im Landschaftsbau Oldenburger Landstraße 24 49090 Osnabrück

Prof. Dr. Jens Thomas Hochschule Osnabrück Fakultät Agrarwissenschaften und Landschaftsarchitektur Lehrgebiet Maschinen und Arbeitswirtschaft Oldenburger Landstraße 24 49090 Osnabrück

Inhalt 7

Inhalt Vorwort zur 1. Auflage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Vorwort zur 7. Auflage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 1

Grundlagen – Vermessung (S. Taeger und G. R oetmann) . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

1.1 Zeichen, Einheiten, Maße . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.1 Zeichen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.2 Maßeinheiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.3 Winkelmaße . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.4 Darstellungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

25 25 26 27 27

1.2 Geometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2.1 Elementargeometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2.2 Trigonometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2.3 Analytische Geometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

28 28 29 29

1.3 1.3.1 1.3.2 1.3.3

31 31 33 36

Flächenberechnung, Berechnungen in der Ebene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Formeln für regelmäßige Flächen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Berechnung polygonal begrenzter Flächen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Flächenberechnung bei Geländegefälle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.4 Körperberechnung, Berechnungen im Raum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 1.4.1 Formeln für regelmäßige Körper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 1.4.2 Näherungsverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 1.5 Erdmassenberechnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.5.1 Begrenzung der Erdkörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.5.2 Berechnungsmethoden: Grundsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.5.3 Profilmethode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.5.4 Prismenmethode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

42 42 44 46 49

1.6 1.6.1 1.6.2 1.6.3 1.6.4

52 52 54 54 57

Festlegung von Punkten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Punkte in Koordinatensystemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Darstellung von Punkten in Karten und Plänen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vermarkung von Punkten im Gelände . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sicherung von Punkten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8 Inhalt

1.7 Streckenmessung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.7.1 Darstellung von Vermessungslinien in Feldrissen und Plänen . . . . . . . . . . . 1.7.2 Darstellung von Vermessungslinien im Gelände (Fluchten) . . . . . . . . . . . . . . 1.7.3 Längenmessung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

59 59 60 60

1.8 Winkelmessung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 1.8.1 Rechte Winkel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 1.8.2 Allgemeine Winkel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 1.9 Lagemessungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.9.1 Bezugssysteme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.9.2 Aufnahmeverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.9.3 Flächenaufmaße . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

70 70 72 77

1.10 Höhenmessungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.10.1 Bezugshöhen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.10.2 Geräte zur Höhenmessung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.10.3 Nivellierverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

78 78 78 82

1.11 Tachymetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.11.1 Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.11.2 Instrumente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.11.3 Messverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

90 90 90 92

2 Erdbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 2.1 Boden als Baustoff und Baugrund (O. Hemker und H. Kutza) . . . . . . . . . . . . . 2.1.1 Zusammensetzung des Bodens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.2 Bodenerkundung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.3 Bodenansprache und Bodenklassifizierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bodenphysikalische Kennwerte und ihre Ermittlung (O. Hemker und H. Kutza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1 Kornzusammensetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2 Wassergehalt und Dichte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.3 Plastische Eigenschaften – Konsistenzgrenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.4 Lagerungsdichte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.5 Organische Bestandteile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.6 Proctorversuch und Verdichtungsgrad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.7 Verformungsverhalten und Tragfähigkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.8 Wasserbewegung im Boden, Durchlässigkeit, Kapillarität . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.9 Frosteinflüsse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

98 98 99 104

2.2

2.3

112 112 114 117 118 118 120 122 125 127

Beurteilung von Böden für bautechnische Zwecke (O. Hemker und H. Kutza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 2.3.1 Belastungsverhalten des Bodens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 2.3.2 Witterungseinflüsse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

Inhalt 9

2.3.3 Verhalten des Bodens beim Abtrag und Einbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 2.3.4 Suffosion, Kontakterosion und kapillarer Bruch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 2.4 Erdarbeiten (O. Hemker und H. Kutza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.1 Grundsätzliche Hinweise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.2 Vorbereitungsarbeiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.3 Bodenabtrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.4 Bodentransport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.5 Bodenauftrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.6 Bodenverdichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.7 Auflockerung von Böden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.8 Schutzmaßnahmen für das Erdplanum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.9 Entwässerung von Erd- und Hochbauwerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.10 Besondere Arbeiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.11 Qualitätsprüfung bei Erdbauwerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

146 146 148 148 150 150 152 154 154 156 161 170

2.5 Erdbaugeräte (J. Thomas) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5.1 Gruppe der „Standbagger“ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5.2 Gruppe der „Fahrbagger“ („Flachbagger“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5.3 Transportgeräte für gleislose Förderung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5.4 Verdichtungsgeräte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5.5 Kriterien zur Maschinenauswahl im Erdbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5.6 Maschinenkosten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5.7 Leistungs- und Einsatzkalkulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

174 174 177 181 182 189 192 195

2.6

Schäden an Erdbauwerken, Abhilfemaßnahmen (O. Hemker und H. Kutza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.6.1 Setzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.6.2 Bewegung von Bodenteilen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.6.3 Bewegung von Bodenbereichen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

202 202 203 205

2.7 Bodenverbesserung und -verfestigung (O. Hemker und H. Kutza) . . . . . . . . 2.7.1 Begriffe und Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.7.2 Allgemeine Hinweise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.7.3 Bauverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.7.4 Ergänzende Hinweise zu üblichen Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

210 210 210 212 214

3 Boden (H. R ück) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 3.1 Boden und Landschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1.1 Bodenindividuum und Bodengesellschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1.2 Aufbau und Gliederung des Bodenkörpers (Begriffe) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1.3 Bodenbeschreibung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

219 219 220 222

3.2 Bodenkundliche Geländeuntersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 3.2.1 Auswertung vorhandener Unterlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 3.2.2 Bodenansprache im Gelände . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227

10 Inhalt

3.3 Laboranalysen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 3.3.1 Laboranalysen an Gewichtsproben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 3.3.2 Laboranalysen an Volumenproben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 3.4 Standorteignung und Bodenbewertung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.1 Standortbeurteilung für vegetationstechnische Zwecke . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.2 Bodenverbesserung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.3 Bodenfunktionsbewertung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

263 263 263 269

3.5 Pflanzenernährung, Düngung, Kalkbedarf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.1 Pflanzenernährung und Düngung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.2 Düngung nach Bodenuntersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.3 Ermittlung des Kalkbedarfs und Kalkung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.4 Düngemittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

270 270 270 278 282

3.6 Bodenschutz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6.1 Bundes-Bodenschutzgesetz (BBodSchG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6.2 Bundes-Bodenschutz- und Altlastenverordnung (BBodSchV) . . . . . . . . . . . . 3.6.3 Umweltanforderungen an Böden und Substrate nach Bodenschutz- und Abfallrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

285 285 287 293

4 Vegetationstechnik (J. M. B ouillon) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 4.1 Schutz der Vegetation bei Bauarbeiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 4.1.1 Voruntersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 4.1.2 Schutzmaßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 4.2 Bodenarbeiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.1 Begriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.2 Voruntersuchungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.3 Anforderungen an Böden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.4 Bodenverbesserung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.5 Vorbereitungsmaßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.6 Oberbodenabtrag und -lagerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.7 Baugrundbehandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.8 Vegetationstragschicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.9 Pflanzgrube . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.10 Prüfungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

316 316 317 319 322 324 325 326 327 328 331

4.3 Pflanzarbeiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.1 Gütebestimmungen für Gehölze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.2 Gütebestimmungen für Stauden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.3 Gütebestimmungen für Ein- und Zweijahrsblumen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.4 Qualitätsnormen für ruhende Blumenbulben, -zwiebeln und -knollen . . . 4.3.5 Versand und Transport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.6 Pflanzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

332 332 339 344 344 345 347

Inhalt 11

4.3.7 Pflanzen aus Wildbeständen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 4.3.8 Fertigstellungspflege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 4.3.9 Prüfungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 4.4 Saatarbeiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.1 Gräser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.2 Leguminosen und sonstige Kräuter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.3 Fertigrasen und vergleichbare Vegetationsstücke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.4 Rasentypen – Saatgutmischungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.5 Ansaat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.6 Besondere Begrünungsverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.7 Verlegen von Fertigrasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.8 Fertigstellungspflege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.9 Prüfungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

356 356 363 363 364 367 367 370 370 372

4.5 Pflege und Unterhaltung von Vegetationsflächen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5.1 Pflegeziele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5.2 Pflegeleistungen für Pflanzflächen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5.3 Pflegeleistungen bei Rasen und wiesenähnlichen Flächen . . . . . . . . . . . . . . . 4.5.4 Prüfungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

373 373 373 377 379

4.6 Ingenieurbiologische Sicherungsbauweisen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.1 Vorbemerkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.2 Lagenbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.3 Faschinenbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.4 Flechtwerke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.5 Fertigrasen, Saatmatten, Ansaaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.6 Pflanzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.7 Stützbauwerke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.8 Gehölzauswahl für ingenieurbiologische Bauweisen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.9 Fertigstellungspflege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.10 Prüfungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

380 380 381 389 394 396 399 405 407 407 407

5 Wegebau (M. Thieme-Hack ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410 5.1 Planung und Maße . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.1 Flächen für Fußgänger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.2 Flächen für Radfahrer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.3 Flächen des ruhenden Verkehrs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.4 Flächen für die Grundstückserschließung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.5 Deckenhöhenplanung/Oberflächenentwässerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.6 Straßenquerschnitte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

410 410 412 415 420 427 440

5.2 Oberbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446 5.2.1 Bemessung des Oberbaus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448 5.2.2 Gesteinskörnungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458

12 Inhalt

5.2.3 Oberbauschichten ohne Bindemittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.4 Oberbauschichten mit hydraulischen Bindemitteln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.5 Oberbauschichten aus Asphalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.6 Einfassungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.7 Pflasterdecken und Plattenbeläge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.8 Pflasterdecken und Plattenbeläge in gebundener Ausführung . . . . . . . . . . . 5.2.9 Verkehrsflächen auf Bauwerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.10 Begrünbare Beläge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.11 Sonstige Beläge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

459 465 467 470 478 486 488 489 491

6 Entwässerung (M. K ipsieker und H. Lehr) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493 6.1 6.1.1 6.1.2 6.1.3 6.1.4 6.1.5

Allgemeine Hinweise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aufgabe der Entwässerung und Bezug zur Landschaftsarchitektur . . . . . . . Mengen der Abwasserarten und Hinweise zum Einfluss der Nutzung . . . . Wasserarten und Entwässerungssysteme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hinweise zur Darstellung von Entwässerungsentwürfen . . . . . . . . . . . . . . . . Wasserrechtliche und planungsrechtliche Regelungen und Hinweise . . . .

493 493 494 498 500 503

6.2 Kennwerte zur Bemessung abwassertechnischer ­Einrichtungen . . . . . . . . 507 6.2.1 Ermittlung des Schmutz- und Fremdwasserabflusses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508 6.2.2 Ermittlung des Niederschlagsabflusses nach DWA-A 118 . . . . . . . . . . . . . . . . 512 6.3 Regenwassernutzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516 6.3.1 Regenwassernutzungsanlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516 6.3.2 Bemessungshinweise für Zisternen (Brauchwasserspeicher) . . . . . . . . . . . . 517 6.4 Versickerungsanlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.4.1 Hinweise zur Ausführung von Versickerungsanlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.4.2 Hinweise zur Bemessung von Versickerungsanlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.4.3 Anlagen ohne Speicherung des Zuflusses (Flächenversickerung) . . . . . . . . 6.4.4 Anlagen mit Zwischenspeicherung des Zuflusses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

521 521 523 526 527

6.5 Regenwasserrückhaltung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 542 6.5.1 Bauwerke zur Reduzierung von Belastungsspitzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 542 6.5.2 Bemessungshinweise für Regenrückhalteräume (RRR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544 6.6 Offene Gerinne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 552 6.6.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 552 6.6.2 Bemessung offener Fließeinrichtungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 560 6.7 Rohrleitungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.7.1 Beanspruchung und Anforderungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.7.2 Rohrmaterialien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.7.3 Rohrquerschnittsformen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.7.4 Verlegen von Rohrleitungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.7.5 Bemessung geschlossener Fließeinrichtungen – Rohrleitungen . . . . . . . . .

567 567 570 571 572 577

Inhalt 13

6.8 Bauliche Hinweise zu Bauwerken in geschlossenen ­Leitungsnetzen . . . . . 6.8.1 Schachtbauwerke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.8.2 Regenüberläufe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.8.3 Bauwerke zur Verbindung offener und geschlossener ­ Fließeinrichtungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.8.4 Bauwerke zur Überwindung von Hindernissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.8.5 Bauwerke zur Regelung von Wasserstand und Wassermenge . . . . . . . . . . . . 6.8.6 Bauwerke zum Schutz nachfolgender Entwässerungsbereiche . . . . . . . . . .

587 588 599

6.9 Hinweise zum Aufbau von Kanalnetzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.9.1 Fließgeschwindigkeit, Leitungsneigung, Höhenlage und Anordnung im Querschnitt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.9.2 Knotenpunkte von Kanalnetzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.9.3 Verbindung und Kreuzung von Rohrleitungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.9.4 Anschluss von Rohrleitungen an Kanalbauwerke – Anschlusshöhe . . . . . .

629

7

600 603 611 622

630 633 636 638

Mauerwerksbau (EC 6) (E. Hornoff) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 644

7.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 644 7.2 Mauersteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2.1 Mauerziegel nach DIN EN 771-1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2.2 Kalksandsteine nach DIN EN 771-2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2.3 Natursteine nach DIN EN 771-6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

646 648 653 656

7.3 7.3.1 7.3.2 7.3.3 7.3.4 7.3.5

Mauer-, Fugen- und Putzmörtel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mineralische Bindemittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gesteinskörnung (Sand) – DIN EN 13139 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zusatzmittel und Zusatzstoffe für Mörtel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mauermörtel (DIN EN 998-2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Putzmörtel (DIN EN 998-1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

660 660 664 665 665 670

7.4 Mauerkonstruktionen aus künstlichen Steinen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4.1 Allgemeines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4.2 Maßordnung im Hochbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4.3 Mauerverbände . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4.4 Bewehrtes Mauerwerk nach EC 6, Teil 1-1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4.5 Bögen und Stürze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4.6 Fugenausbildung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

674 674 676 678 678 680 682

7.5 7.5.1 7.5.2 7.5.3

683 683 683 686

Mauerwerk aus natürlichen Steinen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ausführung von Natursteinmauerwerk in Trockenbauweise . . . . . . . . . . . . . Ausführung von Natursteinmauerwerk in Mörtelbauweise . . . . . . . . . . . . . . Ausführungskriterien und Verbandsregeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14 Inhalt

7.6 Bemessungshinweise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 687 7.6.1 Sichtschutzwände . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 687 7.6.2 Stützwände . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 688 7.7 Bauliche Durchbildung von Mauerwerkswänden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.7.1 Ausführung von Mauerkronen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.7.2 Gründung von Mauerwerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.7.3 Entwässerung einer Stützkonstruktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.7.4 Feuchtesperrschichten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.7.5 Bewegungsfugen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

689 689 690 692 692 693

7.8 7.8.1 7.8.2 7.8.3 7.8.4

693 693 693 693 694

Nachbehandlung und Schutzmaßnahmen während der Bauausführung Schutz gegen Regen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Schutz gegen Frost-Tau-Wechsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Schutz gegen Austrocknung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Schutz gegen mechanische Beschädigung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.9 Ausblühungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 694 7.10 Treppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.10.1 Grundbegriffe und Bezeichnungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.10.2 Gestaltungs- und Konstruktionsgrundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.10.3 Gründungen von Treppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.10.4 Seitliche Treppenbegrenzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.10.5 Barrierefreies Bauen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.10.6 Entwässerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

695 695 696 702 702 704 704

7.11

Ausschreibung und Abrechnung von Mauerarbeiten nach ATV DIN 18330 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 705 7.11.1 Aufstellen der Leistungsbeschreibung nach VOB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 705 7.11.2 Abrechnung nach VOB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 707 8

Beton- und Stahlbetonbau (EC 2) (E. Hornoff) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 709

8.1

Begriffe – Abgrenzung und Unterscheidung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 709

8.2 Bestandteile des Betons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2.1 Bindemittel – Zement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2.2 Gesteinskörnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2.3 Zugabewasser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2.4 Betonzusätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

710 710 715 726 727

8.3 Betonklassifizierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.3.1 Bezeichnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.3.2 Expositions- und Feuchtigkeitsklassen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.3.3 Beton nach Eigenschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.3.4 Beton nach Zusammensetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.3.5 Standardbeton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

728 728 728 732 732 733